Historia społeczna Europy XIX i XX wieku

Andrzej Skrzypek

Historia społeczna Europy XIX i XX wieku

Wydawnictwo Poznańskie

Poznań 2009

Copyright © by Andrzej Skrzypek 2009

Copyright © by Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., Poznań 2009

Redakcja Jacek Serwański

Projekt okładki Ewa Wąsowska

ISBN 978-83-7177-609-0

Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o. 61-701 Poznań, ul. Fredry 8 Sekretariat: tel. 061 852-66-05 Dział handlowy: tel. 061 852-38-44 fax061 853-80-75

e-mail: wydawnictwo@wydawnictwo-poznanskie.pl http://www.wydawnictwo-poznanskie.pl

Skład i łamanie: perfekt

e-mail: dtp@perfekt.pl, http://dtp.perfekt.pl

Spis treści

Wstęp 9

O przeszłości 13

Findesiecle ^1

1. Czynniki zmian i rozwoju............................................ 22

a. Rolnictwo.................................................... 22

b. Przemyśl .................................................... 26

c. Handel...................................................... 31

d. Kapitał i pieniądz.............................................. 34

e. Transport i łączność............................................ 37

f. Kolonializm .................................................. 42

g. Nauka i technika.............................................. 44

2. Wpływ środowiska na jednostkę....................................... 45

a. Fenomen wielkiego miasta....................................... 45

b. Czas wolny — wypoczynek....................................... 51

3. Wpływ jednostki na społeczeństwo.......,............................. 54

a. Od chłopów do pracowników najemnych............................ 54

b. Potrzeby społeczne............................................. 57

c. Poglądy i ideologie............................................. 60

d. Komunikacja społeczna — opinia publiczna.......................... 62

e. Wybory...................................................... 65

f. Partie polityczne............................................... 66

.   g. Nacjonalizm.................................................. 69

4. Czynniki władzy................................................... 72

a. Monarchia................................................... 72

b. Konstytucja i parlament ......................................... 75

c. Podatki ..................................................... 76

Spis treści

d. Rząd i administracja............................................. 77

e. Sądownictwo................................................. 78

f. Policja ...................................................... 79

g. Wojsko...................................................... 79

h. Szkolnictwo.................................................. 81

Część2

Okres wojen światowych i rewolucji 83"

1. Generatory zmian.................................................. 83

a. I wojna paneuropejska.......................................... 83

b. Rewolucja w Rosji ............................................. 88

c. Wojna na wyczerpanie.......................................... 92

d. Konferencja pokojowa .......................................... 96

e. Państwa narodowe..............:.............................. 101

2. Wpływ środowiska na jednostkę....................................... 105

a. Przemiany społeczne jako efekt wojny — obraz społeczeństwa............ 105

b. Przemysł .................................................... 108

c. Złudna nadzieja na prosperity..................................... 112

d. Wieki kryzys gospodarczy........................................ 115

e. Keynes i interwencjonizm państwowy............................... 120

f. Zmiana technologiczna.......................................... 122

3. Wpływ jednostki na społeczeństwo..................................... 126

a. Demografia i awans społeczny .................................... 126

b. Komercjalizacja ............................................... 128

c. Wszystko dla ludu — rozrywka................................... 132

d. Wychowanie społeczeństwa...................................... 135

4. Czynniki władzy.................................................... 139

a. Rozczarowanie demokracją....................................... 139

b. Faszyzm włoski................................................ 143

c. Lewicowa alternatywa........................................... 144

d. Autorytaryzm................................................. 146

e. Nazizm...................................................... 148

f. Stalinizm.................................................... 151

5. Ostatnia wojna europejska 1939 - 1945 ................................ 154

a. Przesłanki.................................................... 154

b. Wojsko.......................................•.............. 157

c. Wojna....................................................... 158

d. Wojna totalna................................................. 161

Część3

Doba powojenna — podzielonego świata, rywalizacji, koegzystencji,

konwergencji i czasów postindustrialnych 165

1. Czynniki zmian.................... ................................ 165

a. Dwie okupacje Europy.......................................... 165

b. Powojenne rozrachunki — sądownictwo............................ 170

c. Strefa radziecka............................................... 172

Spis treści

d. Szklarska Poręba — punkt zwrotny ............................... 175 7

e. Integracja zachodniej demokracji.................................. 179

f. Rywalizacja dwóch systemów..................................... 187

g. Dekolonizacja................................................. 192

h. Kryzys kubański............................................... 193

i. Helsinki — punkt zwrotny...................................... 194

2. Wptyw środowiska na jednostkę....................................... 196

a. Początki integracji ............................................. 196

b. Cud gospodarczy .............................................. 200

c. Państwo dobrobytu ............................................ 203

d. Realny socjalizm............................................... 205

e. Era kosmiczna i jej technologie.................................... 206

3. Wptyw jednostki na społeczeństwo..................................... 212

a. Przełamywanie barier państwowych................................ 212

b. Kultura...................................................... 216

c. Rewolucja seksualna............................................ 221

d. Bunt młodzieży w roku 1968 ..................................... 223

e. Skutki przemian w rolnictwie..................................... 225

f. Pieniądz jako towar ............................................ 227

g. Komunikacja i transport......................................... 228

h. Syte społeczeństwo ............................................ 231

i. Wpływ prasy i propagandy ....................................... 236

4. Czynniki władzy.................................................... 241

a. Vaticanum II ................................................. 241

b. Ideologia — opcja lewicowa..................................... 243

c. Taczeryzm................................................... 245

d. Terroryzm ................................................... 248

e. Unia państw demokratycznych.................................... 249

f. Kryzys bloku wschodniego i upadek systemu realnego socjalizmu.......... 251

g. Koniec wielkiego cyklu.......................................... 255

Bibliografia 257

Indeks nazwisk 259

Wstęp

Podmiotem dziejów społecznych Europy jest człowiek, najmniejsza jednostka społeczeństwa. Pisanie historii z tej perspektywy odmienia tradycję historiogra-ficzną, w której zainteresowanie skupia się na przedstawieniu losów wielkich grup społecznych: państw lub narodów; zmian w określonej dziedzinie gospodarowania bądź produkcji, opisywaniu wielkich faktów. Jeżeli historiografia zajmowała się dziejami jednostek, to tylko wybitnych. Pojedynczy „szary człowiek", wyimaginowany na kształt atomu, stanowi wszakże cząstkę większej całości — społeczeństwa, będącego kategorią socjologiczną.

Historia — opis przeszłych wydarzeń.

Historiografia — pisarstwo historyczne, ogół opisów (książek) dotyczących minionych zdarzeń.

Fakt historyczny — zdarzenie, jakie miało miejsce w przeszłości, najmniejszy element (atom) dziejów. Może być prosty („książę Poniatowski utopił się w Elste-rze") lub złożony („wojny napoleońskie").

Historia społeczna Europy to przede wszystkim opisanie dziejów społeczeństwa europejskiego, odpowiedzenie na pytanie, jakie było i jest owo społeczeństwo, jakiej ewolucji ulegało, jakie tendencje ową ewolucję generowały. Społeczeństwo europejskie jak dotąd pozostaje wytworem naszej wyobraźni, jakkolwiek można definiować je przez negację, że nie jest to społeczeństwo azjatyckie, amerykańskie itd. Zazwyczaj opisuje się je przez dodawanie do opisu społeczeństwa angielskiego, opisu społeczeństwa francuskiego, niemieckiego, aż do wyczerpania listy. Skoro jednak podjęliśmy próbę stworzenia zunifikowanej Europy i do tego podjęliśmy próbę kształcenia na kierunku euro-peistyka, który jest nową jakością, a nie dodaniem anglistyki, romanistyki, germanistyki,

Wstęp

10 koniecznym wydaje się zaproponowanie wykładu z dziejów społecznych Europy (ściślej, najnowszych dziejów społecznych Europy, z uwagi na analogię do zakresu chronologicznego historii powszechnej, wykładanej na studiach nauk politycznych), wykładu, który nie przedstawiałby spisu ważnych wydarzeń, ale syntetyzującą, intuicyjną wizję przeszłości. Takie ujęcie zaproponowała refleksja antypozytywistyczna, a rozwinęła znamienita szkoła Annales (szczególnie J. Topolski, Metodologia historii, Warszawa 1973, rozdz. VII, s. 117 i nast.). Pokłosiem takich badań była znana seria monografii pod tytułem Życie codzienne w....

Społeczeństwo — duża, zorganizowana zbiorowość ludzka, charakteryzująca się wewnętrznymi, wzajemnie oddziaływającymi zależnościami; zwykle bywa ograniczona obszarowo lub ustrojowo.

Taka wizja to przedstawienie jednocześnie ciągłości i zmian. Warto pamiętać, że przeszłość rodzi teraźniejszość, a teraźniejszość rodzi przyszłość, że, jak mówiono już w starożytności, „czasy się zmieniają, a my zmieniamy się wraz z nimi". W tej wizji nie ma polityki, w tym wypadku gry o sumie zerowej, nie ma moralizatorstwa i wartościowania, jest inspiracja do przemyśleń, aby widzieć złożoność zjawiska, aby postrzegać dzieje Europy nie w kategoriach „oni", ale „my".

Najnowsze dzieje społeczne Europy przedstawiono w trzech odsłonach, nawiązując do zasady chronologii. Zmiany zachodzące w okresie ostatnich 150 lat pokazano z perspektywy pokoleń traktowanych zarazem jako ludzka jednostka miary czasu. Pokolenia fin de siecle'u, międzywojnia i powojenne były wyraźnie od siebie odmienne.

Pokolenie (generacja) — grupa ludzi urodzonych mniej więcej w tym samym czasie i mająca wspólne doświadczenia i przeżycia.

Trudno nie zauważyć, że jakkolwiek bieg czasu ma charakter liniowy: od Adama i Ewy do dzisiaj, od dzisiaj do nieuchronnego końca świata, to dla zachowań ludzkich istotne są określone cykle: co rano wstajemy pełni sił do nowego działania, co roku przychodzi wiosna... Ludzie rodzą się, wydają na świat swoje dzieci mniej więcej w trzydziestoletnim ciągu... Badacze utrzymują, że co 60 lat zmienia się technika i technologia, a co 128 wybuchają rewolucje (dokładnie taki okres czasu dzieli rewolucję rosyjską od francuskiej, w przybliżeniu — francuską od angielskiej, a tę — od rewolucji w Niemczech, identyfikowaną z reformacyjnym działaniem Lutra). Poza dyskusją pozostaje natomiast, że zwiększająca się liczba ludzi zamieszkujących Ziemię, a w każdym razie jej zdefiniowaną część, zmusza tychże ludzi do zmiany sposobu współżycia, czyli gospodarowania.

Historia społeczna to przedstawienie zmieniającego się społeczeństwa, statyczny obraz tegoż społeczeństwa będącego w ruchu, tak statyczny jak płótno Jana Matejki „Grunwald", a przecież przedstawiające dynamikę bitwy. W przyjętym opisie, jako punkt startowy, starałem się przedstawić czynniki generujące zmiany, wcześniej nie występujące, które swym zaistnieniem, jak kula śniegowa, powodowały lawinę. Pod ich wpływem zmieniało się środowisko człowieka, wymuszając zmianę trybu życia, pracy i wypoczynku. Suma zmian w życiu jednostek wytwarzała ruch w obrębie grup społecznych, rozpadanie się starych, powstawanie nowych, zmianę miejsca i sposobu wykonywanej pracy i zmianę stosunków międzyludzkich. Owa zmiana zachowania się ogółu jednostek owocowała zmianą postaci całego społeczeństwa. Z kolei, zmieniające się społeczeństwo dążyło do wykreowania takiego modelu ustroju, a zwłaszcza władzy, by ta realizowała jego potrzeby, napędzając rozwój, który osiągając określone pułapy, wywołał zmiany wcześniej nie występujące.

Owe odsłony, wyróżnione w pisanej narracji jako rozdziały, służą prześledzeniu głównych tendencji zmian. Nie jest bowiem możliwe przedstawienie dziejów społecznych Europy w postaci przyczynowo-skutkowego łańcucha, z uwagi na wielostronne wzajemne uwarunkowania różnorakich faktów, obustronne i równoczesne oddziaływania ich na siebie przy opóźnieniu wskutek odległości w przestrzeni, w której zachodzą. Opisywanie społecznej historii Europy przypomina zatem nie tyle marsz z miejsca „A" do miejsca „B", ile chodzenie po lesie w celu przyniesienia grzybów na kolację.

Czytelnik z pewnością zauważy, iż niektóre zjawiska, początkowo wymieniane jako czynniki zmian, w dalszych częściach pracy tracą ów status. Wynika to z obserwacji, że o ile najpierw, w określonym czasie, pojawiły się jako impuls zmian, to później przemieniają się w stałą tendencję, do czasu samopowielającą się. Po przekroczeniu określonego pułapu następuje zwykle zmiana technologiczna, prowadząca do osiągania tego samego efektu, ale w doskonalszy sposób. Trudno traktować to wszakże jako czynnik nowej zmiany społecznej.

Autor pragnie zwrócić też uwagę Czytelnika, że książka, którą wziął do ręki, ma wiele postaci — owocu myśli intelektualnej, przedmiotu sztuki drukarskiej, rzeczy nadającej się do handlu, surowca wtórnego. Zależy to od tego, kto i w jakim celu jej dotknął. Wszystko bywa zatem względne. Podobnie jest ze zjawiskami i przedmiotami prezentowanymi w toku wykładu, które można by pogrupować zupełnie inaczej. Niniejszy podręcznik można przeto czytać nie tylko strona po stronie, ale również zagadnienie po zagadnieniu, wybierając kolejne wątki z rozdziałów.

O przeszłości

uropa jest przede wszystkim pojęciem geograficznym. Pomimo wysokiej rangi „części świata", bywa określana jako najdalej wysunięty na zachód półwysep wielkiego ziemskiego lądu. Od zachodu i północy aż po krainę wiecznych lodów oblewa ją Ocean Atlantycki, od południa od Afryki i Azji Mniejszej separują niewielkie zamknięte morza i wąziutkie cieśniny. Dyskusyjną wydaje się granica wschodnia, tradycyjnie lokowania na Kaukazie i Uralu. Bardziej zasadne byłoby prawdopodobnie poprowadzenie jej wzdłuż wododziału zlewni Atlantyku i Morza Kaspijskiego. Badacze utrzymują, że praprzodkowie dzisiejszego społeczeństwa europejskiego falami napływali z centrum wielkiego lądu, czyli od wschodu, a osiadając, mieszali się z miejscową ludnością. Oprócz tych wielkich wędrówek ludów w Europie osiedlali ludzie należący do narodów umiejących żyć w rozproszeniu.

Geneza społeczeństwa europejskiego, mającego ponad 3000 lat pisanej historii, kojarzy się z cywilizacją śródziemnomorską i imperium, jakie stworzyli Rzymianie, podbijając inne ludy, a nawet stojące od nich wyżej cywilizacyjnie państwa. Granice impe-'um sięgały Oceanu Atlantyckiego, Renu i Dunaju. Morze Śródziemne było dla Rzymian mare nostrum, a wschodnie granice sięgały po Kaukaz. W dobie antyku zaistniał podział na Rzymian, czyli Europejczyków, i innych, czyli barbarzyńców. W spadku po tamtym społeczeństwie pozostały prawo i organizacja. Prawo rzymskie stanowi podwalinę prawodawstwa, przynajmniej na tym obszarze, gdzie sięgała ongiś jego jurysdykcja. Organizacja terytorialna, stanowiąca swoisty wzorzec, przetrwała w strukturze kościelnej, z podziałem na prowincje, diecezje, parafie. Rzym był dla Europejczyków przez długie wieki niedoścignionym wzorcem i swoistym ideałem.

Zachowana do dziś spuścizna imperium rzymskiego to tradycja judeo-chrześcijańska. Religia ta przywędrowała z Bliskiego Wschodu wraz z diasporą żydowską. Zreformowana konfesja biblijnego Izraela stała się najpierw wyznaniem ubogich, propagującym rów-

O przeszłości

14 ność ludzi i łagodzącym ich stosunki wzajemne. Akcentowała także niezbędny warunek równości — powszechność edukacji, czyli umiejętność czytania i pisania. Umożliwiło to chrześcijanom awans do warstwy urzędników, a nawet jej opanowanie. Kadry urzędnicze zawsze były ostoją państwa, w konsekwencji czego cesarz Konstantyn podniósł chrześcijaństwo do rangi religii państwowej, której nigdy nie utraciło.

Nie został też zapomniany podział cesarstwa rzymskiego na część wschodnią i-zachodnią, czyli wschodnioeuropejską i zachodnioeuropejską. Ich historia potoczyła się odmiennymi torami, dzieląc Europę na Wschodnią i Zachodnią, tworząc dwie różne społeczności. Bizancjum przeżyło Rzym równo o 1000 lat (456 - 1453). Społeczności te napełniała odmienna treść w postaci różnych rozwiązań społecznych, doświadczeń dziejowych i absorpcji kolejnych fal napływających ludów. Zarazem jednak, obok tych dwóch Europ — Wschodniej i Zachodniej, powstała trzecia — Północna (bądź Atlantycka), związana z tradycją normańską. Kształt terytorialny każdej z nich był płynny. Oddziaływało to na społeczności obszarów pogranicznych, które raz znajdowały się w tej, kiedy indziej w innej Europie, przyswajając i łącząc pierwiastki wpływów obydwu stron, syntetyzując lub tworząc swoiste rozwiązania hybrydalne. Najbardziej widoczne było to na obszarze Włoch, przez półtora tysiąca lat na rozmaite sposoby podzielonych. Swoistym przykładem służyć może Wenecja.

Każda z wymienionych Europ wykształciła swoisty typ społeczeństwa. W Europie Wschodniej, której ewolucyjną drogę rozwoju do czasu upadku Konstantynopola można identyfikować z Bizancjum, życie wirowało wokół dworu cesarskiego. Dwór był niekwestionowanym centrum, którego przepych miał uświadomić śmiertelnym, że stanowi przedsionek nieba. Władza była łaską. Do stanowisk można było dojść tylko wkupując się w łaski władzy, co oznaczało bogate życie dworskie. Opozycja wobec władzy oznaczała herezję, a ta była okrutnie karana. Nic dziwnego, że religia stała się opoką i instrumentem władzy. Z biegiem czasu różnice pomiędzy chrześcijaństwem wschodnim i zachodnim stały się tak znaczne, że doprowadziło to do jego rozpadu na dwa różne obrządki: prawosławie i katolicyzm. Nota bene pretekstem do sporu stał się problem, czy można, czy nie można malować wizerunek Boga. Przestrzeganie lub nie tej zasady na wiele stuleci stało się wyróżnikiem kultury, co zaświadcza historia malarstwa, sztuki przez wieki regionalnej.

Bizancjum, zwłaszcza na swych północno-wschodnich kresach, narażone było na najazdy kolejnych fal koczowników napływających z centrum wielkiego lądu — Azji. Jedną z nich byli Słowianie, których imperium wschodniorzymskie postarało się ucywilizować, tak aby mogli się stać tamą dla innych napastników. Służyła temu działalność misyjna, krzewienie chrześcijaństwa, na bazie którego próbowano stabilizować ich państwowości. Samo działanie, z perspektywy dziejowej, wydaje się istotniejsze od celu: po pierwsze, tworzyło strefę buforową, oddzielającą cywilizowaną Europę od barbarzyńców; po drugie, spowodowało przetrwanie tradycji bizantyńskiej po upadku Konstantynopola na terenie prawosławnej Słowiańszczyzny. Ruś i Rosja będą podtrzymywały ideę „trzeciego Rzymu".

Europa Zachodnia, a ściślej Zachodnio-Południowa, której centrum był Rzym, uległa najazdom barbarzyńców. Zdobywając w 456 roku „wieczne miasto", zerwali z cywiliza-

O przeszłości

cją antyczną. Pierwszą falę najeźdźców tworzyli Goci, którzy pod nazwą Longobardów stworzyli w Lombardii swoje państwo. Inni, Wandalowie, których destrukcyjna działalność staia się legendarna, opanowali Hiszpanię. Trwale wpisała się do historii Europy fala podbojów germańskich. Przyjęli oni, jak i ich poprzednicy, chrześcijaństwo, które obok wymiaru religijnego stwarzało opokę państwowości. Można powiedzieć, że od czasu Chlodwiga (465 - 511) chrześcijaństwo świadczyło o przynależności do cywilizowanego świata.

Państwo jednego ze szczepów germańskich, a mianowicie Franków, przeżywające apogeum swojej potęgi za panowania Karola Wielkiego (742 - 814), normatywizowaio porządek społeczny określany jako feudalizm. Każdy Frank był wojownikiem, żołnierzem. Społeczność taka rządziła się specyficznymi regułami. Każdy wojownik był zobowiązany walczyć, ryzykować życie i zdrowie. Wprowadzało to swoisty czynnik równości, jak również hierarchię ze względu na posłuszeństwo wobec dowódcy. Z kolei prowadzenie wojen na większą skalę wymagało zorganizowania zaplecza, czyli stabilnych warunków bytowania tychże wojowników. W społeczeństwie rolniczym przyznano zatem wojownikowi określoną działkę ziemi, czyli roli, co stało się fundamentem ustroju.

15

Feudalizm — ustrój społeczno-polityczno-ekonomiczny opierający się na hierarchicznej zależności ludzi pomiędzy sobą, istnieniu podzielonej własności ziemi i poddaństwa chłopów; jeden z trzech systemów ustrojowych Europy w dobie poststarożytnej. Polegał na tym, iż suwerennie panujący przydzielał swoim współpracownikom ziemie państwa, jako lenno, ci zaś postępowali analogicznie, rozdzielając swoje udziały swoim współpracownikom, oni zaś poszczególnym chłopom. Nadział rodził określone zobowiązania, przede wszystkim wojskowe i finansowe. Nadzieleni zabiegali o to, by nadziały były dziedziczne. Feudalizm jako system hierarchicznej zależności uległ petryfikacji, co znaczyło uprzywilejowanie „szlachetnie urodzonych". System oparty był na wzajemnych relacjach. Wasale mieli obowiązek świadczenia renty feudalnej. Pan feudalny (senior) zapewniał wasalowi opiekę.

Z tradycji nomadów wynikało, że ziemia była własnością wspólną, wspólnym dobrem zarządzanym przez wodza. Osiedlanie się plemion, tworzenie organizmów państwowych powodowało, że określony obszar dawało się dzielić administracyjnie. Wódz, zgodnie z wymogami gospodarowania, nadzielał ową ziemią swoich dowódców, ci zaś — niższych dowódców i tak aż do prostego wojownika. Każdy z nadzielonych obowiązany był świadczyć pomoc, czyli stawiać się na wezwanie i brać udział w wyprawie wojennej. Równocześnie pojawił się problem — kto ma uprawiać ziemię, gdy wojownik będzie przez długi czas nieobecny? Ówczesne prawo znalazło rozwiązanie: gdy jeden walczył, inni uprawiali jego ziemię, składali się na jego wojenne wyposażenie. Rychło ujawniła się prawidłowość historyczna: zarządzający i gospodarujący, z biegiem czasu i na zasadzie przyzwyczajenia, przekształcał się w właściciela.

Taki zwyczaj, a poniekąd i specjalizacja, doprowadziła do rozwarstwienia: wojownicy przemienili się w rycerzy, uprawiający ziemię w chłopów. Świadczenia tych drugich

O przeszłości

16 na rzecz rycerza z biegiem czasu nabrały cech stałych w postaci daniny, a nawet świadczenia darmowej pracy.

Oczywiście państwo, nawet pierwotne, aby się utrzymać, wymagało rozległych świadczeń przeznaczonych na cele obronne, komunikacyjne, utrzymanie administracji centralnej i lokalnej, która funkcjonowała w postaci dworu czy też dworów lokalnych możnowładców. Tym poruczano do wykonania określone zadania: obronę granic, pilnowanie porządku, zapewnienie bezpieczeństwa miejscowym społecznościom. Trzeba zarazem dodać, że celem zapewnienia owemu państwu sprawności administracyjnej władcy sięgali do wzorów rzymskich, przejmując to, co z nich pozostało, a więc chrześcijaństwo. Poza funkcją religijną, Kościół, a w zasadzie jego przedstawiciele, pełnili rolę najbardziej wykwalifikowanych pracowników administracji państwowej: prowadzili dokumentację, na polecenie władcy wydawali stosowne zaświadczenia, zajmowali się działalnością dyplomatyczną.

Obraz średniowiecznego społeczeństwa nie byłby pełny, gdyby nie wspomnieć o mieszkańcach miast, siedlisku wielu ludzi, będącym pozostałością najpierw greckiej, a potem rzymskiej cywilizacji. Tam, gdzie Rzymianie nie dotarli, mamy do czynienia z grodami, które z wolna ewoluują do roli miast (dla wielu z nich przełomem będzie tzw. lokacja). Miasta te spełniały różne funkcje: administracyjne, obronne, centrów religijnych.

Reasumując, społeczeństwo państwa Franków, a za jego przykładem inne społeczeństwa Europy Zachodniej przybrały charakter stanowy. Tych było cztery: stan rycerski, duchowny, mieszczański i chłopski. Wodzowski charakter przywództwa nadał państwu postać monarchii. Sakralizacja władcy prowadziła do wyodrębnienia się w warstwie rycerzy osób dbających o to „sacrum", o rozwój intelektualny, czyli duchowy.

Normanowie, w odróżnieniu od mieszkańców centrum kontynentu, byli ludźmi morza. Łatwo przemieszczali się na duże odległości. Zajęcia, którym się oddawali, wyrabiały w nich cechy ludzi wolnych, kupców, ale zarazem i łupieżców, wojowników do wynajęcia, szanujących swych dowódców nie tyle ze względu na pochodzenie i skłonność do rozdawnictwa, ile skuteczność oraz umiejętność szybkiego i kolektywnego podejmowania decyzji. Jakkolwiek Normanowie bez trudu dokonywali podbojów, organizując potem na podbitym obszarze władzę państwową, to pozostawiwszy w domu własne kobiety, łatwo asymilowali się z miejscową ludnością, przejmując jej zwyczaje.

Dowódcy normańscy zapisali się w dziejach Europy jako twórcy wielu państw — na przykład legendarny Ruryk na Rusi czy Wilhelm w Anglii. -

Przeciwnikiem Europy w średniowieczu byli Arabowie, tworząc imperium, z centrum na Bliskim Wschodzie, którego granice sięgały aż po Pireneje. Walka szła o Morze Śródziemne. Bizancjum broniło się na swoim przedpolu, czyli w Azji Mniejszej. Zachodnia Europa w spóźnionym o kilkaset lat odwecie zorganizowała kilka krucjat mających na celu odbicie Ziemi Świętej. Tym samym Zachód, zjednoczony pod katolickim sztandarem, wystąpił jako siła ekspansywna w skali światowej, a dany podówczas impuls trwał do czasów najnowszych. Towarzyszyło mu przekonanie o misji cywilizacyjnej Europejczyków. W warstwie pokojowej krucjaty zaowocowały zacieśnieniem więzów z Orientem. Jego wpływ był potężny, a przykładem arabskie „0", rewolucjonizujące matematykę.

O przeszłości

W następnym stuleciu Europa, a konkretnie jej wschodnie rubieże padły ofiarą ko- \J lejnej fali azjatyckich nomadów, tym razem Tatarów. Zawładnęli oni peryferyjną Rusią, zapleczem bizantyjskiego imperium. Gdy dwa wieki później Bizancjum ostatecznie zostało zniszczone przez Turków, centrum wschodniej Europy przemieściło się właśnie do odradzającego się w walce z Tatarami państwa ruskiego. Kształtu...