[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Okładkę i strony tytułowe projektowa! JERZY ROZWADOWSKI ROZDZIAŁ PIERWSZY Redaktor JERZY LEWIŃSKI Narodziny nordyckiej strategii Redaktor techniczny KRYSTYNA KACZYŃSKA Korekta KATARZYNA KNOTEK 1. Skandynawska neutralność © Copyright by Wydawnictwo „Książka i Wiedza", Warszawa 2003 Wydanie pierwsze Obj. ark. druk. 29,25 + 1 ark. wid. ilustr. Druk i oprawa: chach kulturowych. Poza Szwecją i Norwegią leżącymi na Półwyspie Skan dynawskim - największym w Europie - do krajów skandynawskich zaliczamy leżącą na Półwyspie Jutlandzkim i na około 480 wyspach Danię. Te trzy kraje, a także przyłączona w 1380 r. do Danii Islandia oraz kolonizowana przez Nor manów od X w. największa wyspa na Ziemi, Grenlandia, były ze sobą przez stulecia ściśle powiązane politycznie i gospodarczo. Również podbita przez Szwedów w połowie XII w. i schrystianizowana Finlandia, zamieszkana przez Finów, Szwedów, Karelów i Lapończyków, przyjęła w dużym stopniu skandy nawską kulturę i z tej racji jest zazwyczaj traktowana jako państwo skandynaw skie. ..,••' ... GRAFMAR ,',•-• i,: • " -• V- •: '; 4 000172239 Wynika z tego, że Skandynawia to duża częs'ć europejskiej Północy wraz z wyspami Grenlandią i Islandią, które w XX w. należały do korony duńskiej. Jest więc zrozumiałe, że wraz z postępem technicznym i globalizacją gospodarki Skan dynawia nie mogła być pomijana w koncepcjach strategicznych i planach wojen nych. Historia państw skandynawskich obfitowała w łupieżcze wyprawy i podbo je. Normanowie i ich potomkowie kolonizowali niemal całą średniowieczną Eu ropę, a bitne armie szwedzkie i duńskie narzucały jej swą wolę w czasach nowo żytnych. Współcześnie kraje skandynawskie stały się jednak ze względu na po kojową politykę wzorem gospodarności i współpracy. Potężna niegdyś Dania po wyniszczających wojnach ze Szwedami w wie kach XVI i XVII utraciła mocarstwową pozycję, a po zniszczeniu jej floty przez ISBN 83-05-13270-6 5 S krótową nazwą „Skandynawia" obejmuje się kilka krajów o wspólnych ce Anglię w wojnach napoleońskich i odstąpieniu Szwedom Skanii, a zwłaszcza po utracie w 1864 r. Szlezwiku-Holsztynu po przegranej wojnie z Prusami i Austrią całkowicie wyrzekła się polityki militarnej. Także Szwecja po klęsce Karola XII w wojnie północnej i utracie Finlandii na rzecz Rosji w 1809 r. zaprzestała pod panowaniem dynastii Bernadotte (jej założycielem był napoleoński marszałek Jean Baptiste Jules Bernadotte) wojen zaborczych i stanęła na gruncie powszech nego pokoju. Pokojowa polityka wydawała się sprzeczna z charakterem narodów skandy nawskich. Ukształtowało je w jakimś' stopniu środowisko geograficzne: krótkie lato Północy, przeważnie mgliste i deszczowe, oraz długa i s'nieżna zima formo wały ludy poważne, a nawet smutne, lecz silne i zahartowane w walce z naturą. Kształtowała je też surowa religia luterańska. Szwedzcy chłopi w okresie feudal nym nie byli poddanymi panów; płacili podatki i czynsze, ale byli osobiście wol ni. Byli też dobrymi żołnierzami, a na łupieżczych wojnach usiłowali się dorobić. W XVIII, a zwłaszcza w XIX w. górę wzięły jednak dążenia do bogacenia się na neutralności w wojnach europejskich dzięki handlowi (widać to wyraźnie w cza sie wojen napoleońskich). Racjonalizm i utylitaryzm, przedkładanie rozumu i praktycyzmu nad uczucia zaowocowały rozwojem gospodarki, a także nauki, sztuki czy literatury. Wystarczy wymienić chociażby takie nazwiska, jak Karol Linneusz i August Strindberg ze Szwecji, Niels Bohr i August Krogh z Danii czy Henrik Ibsen i Roald Amundsen z Norwegii. Do połowy XIX w. kraje nordyckie gospodarczo pozostawały w tyle za naj bardziej rozwiniętymi przemysłowo państwami europejskimi. Tempo ich rozwo ju gospodarczego, zwłaszcza Szwecji, stawało się coraz szybsze w drugiej poło wie tego stulecia „pary i elektryczności". W latach 1870-1913 Szwecja osiągnęła najwyższe tempo wzrostu produkcji per capita - 2,3 proc. Na drugim miejscu była Dania - 2,1 proc, natomiast Norwegia miała tempo wzrostu równe Francji - 1,4 proc. Do 1914 r. stopa życiowa ludnos'ci w tych trzech krajach była porówny walna do tych państw europejskich, które zaczęły się uprzemysławiać znacznie wcześniej 1 . Jak to osiągnęły, skoro wystartowały późno i nie dysponowały własnym węglem? Z ich zasobów naturalnych na czoło wybija się szwedzka ruda żelaza, a także - choć w mniejszym stopniu - rudy metali kolorowych. W Szwecji i Nor wegii dużym bogactwem naturalnym były dziewicze lasy i siła spadku wód rzecz nych. Ta ostatnia szczególną rolę zaczęła odgrywać po 1890 r., kiedy rozpoczęto budowę elektrowni wodnych. Bogactw tych pozbawiona była jednak Dania, a wykorzystywanie siły wiatru nie stwarzało szans na rozwój silnego przemysłu. Istotną rolę w rozwoju gospodarczym Skandynawii odegrało jej położenie geograficzne, zwłaszcza bezpośredni dostęp do morza. Kraje te potrafiły umie jętnie wykorzystać rybołówstwo, transport morski i przemysł stoczniowy. Dania po zniesieniu w 1857 r. myta, pobieranego od 1497 r. za korzystanie z cieśniny Sund, otrzymała od państw handlowych 63 min koron, a zarazem zwiększył się ruch w porcie kopenhaskim. Norwegia, rozwijając rybołówstwo i handel drze wem, mogła pochwalić się drugą co do wielkości (po Wielkiej Brytanii) flotą handlową. Szwecja umiejętnie natomiast wykorzystała zniesienie ograniczeń w handlu międzynarodowym i zmniejszenie opłat za przewozy towarów masowych - eksportowanych przez nią żelaza, drewna i owsa. W wykorzystaniu koniunktury gospodarczej dużą rolę odegrał poziom oświa ty. Kraje skandynawskie od 1850 r. miały procentowo najmniej analfabetów w Europie i na świecie. Ułatwiało to dostosowanie się ich społeczeństwa do zmian w specjalizacji gospodarki międzynarodowej, a zwłaszcza do międzynarodowe go podziału pracy, narzucanego przez kraje wcześniej uprzemysłowione. Miarą tych zdolności był wzrost eksportu. W Szwecji wzrósł z 18 proc. dochodu narodo wego w 1870 r. do 22 proc. w 1913 r. W Norwegii - z 25 proc. dochodu narodo wego w latach siedemdziesiątych XIX w. do 30 proc. na początku XX w. 40 proc. wpływów z importu dawały usługi żeglugowe. Dania na początku dwudziestego stulecia eksportowała 63 proc. swej produkcji rolnej 2 . Na początku XX w. kraje skandynawskie miały już pewne nowoczesne zakłady przemysłowe. Jeśli na przykład eksport drewna rozpoczynano od kłód, to po wybu dowaniu tartaków napędzanych najpierw wodą, a później silnikami parowymi eks portowano tarcicę, potem ścier drzewny, a następnie papier. Podobnie było z rudą żelaza, od której eksportu zaczynano, by dojść do eksportu wysokogatunkowej stali i łożysk kulkowych. W tym procesie ogromną rolę odegrała elektryfikacja przemy słu, wykorzystującego tanią energię wodną. Dzięki niej Norwegia rozwinęła maso wą produkcję aluminium - metalu niezbędnego w przemyśle lotniczym. Rezultaty pierwszej wojny światowej i rewolucji społecznych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej doprowadziły do radykalnych zmian na mapie politycznej kontynentu. W gruzach legły potężne mocarstwa Romanowów, Habs burgów i Hohenzollernów, pojawiły się natomiast nowe państwa, wśród nich re publika Finlandii. Trzy kraje „macierzyste" Skandynawii pozostawały jednak osto jami monarchii, ale parlamentarnej. Nadal rozwijały się gospodarczo, zapewnia jąc ludności coraz większy dobrobyt. Ekonomiczną słabością krajów skandynawskich było ich duże uzależnienie od importu. Najbardziej pod tym względem była uzależniona Islandia, która nie 6 7 posiadała bogactw naturalnych, a surowy klimat nie stwarzał szans na rozwój jej rolnictwa. Pierwsze miejsce w Europie pod względem importu zajmowała jednak Norwe gia, która w 1938 r. wydawała na ten cel w przeliczeniu na jednego mieszkańca 222 złote korony, a za eksport uzyskiwała jedynie 146 koron. Również Szwecja wyda wała na import więcej (183 korony) niż uzyskiwała za eksport. Dania - dzięki eks portowi produktów żywnościowych - miała najmniejszy deficyt handlowy. W najtrudniejszej sytuacji gospodarczej była Finlandia. Musiała, podobnie jak Polska, dostosować swój potencjał ekonomiczny do importowych potrzeb krajów europejskich, zwłaszcza Wielkiej Brytanii i państw skandynawskich - swych głównych partnerów handlowych. Trzecim partnerem handlowym Finlandii po kra jach skandynawskich i Wielkiej Brytanii były Niemcy. Wartość fińskiego eksportu do Niemiec wynosiła w 1937 r. 1224 min marek fińskich, a importu towarów niemieckich 1809 min. (Dla porównania wartość fińskiego eksportu do Wielkiej Brytanii w 1937 r. wyniosła 4185 min marek fińskich, a importu - 2059 min). Niemcy i Wielka Brytania pośredniczyły też w dużej częs'ci fińskiego eksportu do krajów trzecich. Głównym bogactwem kraju „tysiąca jezior" było drewno (roczny wyrąb wynosił 41 min metrów sześciennych), stanowiące 80-85 proc. fińskiego eks portu i stawiające Finlandię pod tym względem na pierwszym miejscu w Euro pie. Z kopalin na pierwszy plan wysuwały się odkryte w końcu lat trzydziestych złoża niklu w rejonie Petsamo, a także złoża miedzi. W 1939 r. były czynne 3 kopal nie: miedzi w Ontekumpu (12 tys. ton czystej miedzi rocznie), w Oijarvi (miedź, ołów i cynk) oraz ponownie uruchomiona stara kopalnia rud żelaza i cynku w Pitkarancie. Inne odkryte złoża żelaza, ołowiu oraz niklu (w Nivoli w okolicach Oulu) były nierentowne. Oddane w koncesję kanadyjskiemu trustowi złoża niklu w rejonie Petsamo miały być uruchomione po wybudowaniu elektrowni, dróg, mieszkań itp. - najwcześniej w 1940 r. 3 Finlandia eksportowała żelazo, węgiel, siarkę, wyroby z ropy naftowej, ole je, tłuszcze itp. Przemysł fiński skoncentrowany był w południowej częs'ci kraju. Według posła RP w Helsinkach Henryka Sokolnickiego „granica między uprze mysłowioną a nieuprzemysłowioną Finlandią biegnie od brzegu jeziora Ładoga (miasto Jaktima) prostą linią poprzez całą Finlandię do miasta Kokkola (Jacob- stad) na brzegu Zatoki Botnickiej. Na południe od tej linii znajduje się cały prze mysł Finlandii". Zasoby surowcowe Finlandii - drewno, a zwłaszcza nikiel i miedź - odgry wały oczywiście dużą rolę w skandynawskich planach strategicznych mocarstw zachodnich, szczególnie hitlerowskich Niemiec. Nie one jednak były główną przy czyną zainteresowania tych państw Finlandią. Decydującą rolę odgrywało jej po łożenie geograficzne (granica ze Związkiem Radzieckim od Zatoki Fińskiej do Morza Barentsa), a także zdecydowanie antyradziecki kurs polityki fińskich rzą dów. Miał on swe źródła historyczne, zwłaszcza w walce z rewolucją w 1918 r. i udziale Finlandii w antyradzieckiej interwencji zbrojnej, zakończonej traktatem pokojowym w Tartu (Dorpat) z 14 października 1920 r. Przeszłos'ć ta, zdecydo wanie rzutująca na stosunki radziecko-fińskie, wyróżniała Finlandię spośród po zostałych państw skandynawskich. * Wraz z przekształceniem się krajów skandynawskich w nowoczesne pań stwa przemysłowe dominujące pozycje w życiu ekonomicznym przejęły w miej sce kapitału handlowego kartele przemysłowe. W Szwecji najbardziej dochodo wym zjednoczeniem monopolistycznym przed pierwszą wojną światową był na przykład utworzony w 1907 r. kartel cukrowniczy, po wojnie zaś słynny koncern Iwara Kreugera, który zmonopolizował trzy czwarte światowej produkcji zapa łek. Podobne zjednoczenia powstawały w prężnie rozwijającym się przemyśle duńskim, który miał duże osiągnięcia w unowocześnianiu produkcji. Na przy kład w 1900 r. z duńskich stoczni wyszedł pierwszy na świecie statek pasażerski o napędzie dieslowskim. Po klęsce Danii w 1864 r. miejsce polityki skandynawskiej zajęła polityka narodowa. Dania dążyła do odzyskania północnego Szlezwiku, a Szwecja musia ła rozwiązać unię z Norwegią. Jednocześnie narastały szwedzkie obawy przed Rosją. Ich następstwem było zbliżenie do Niemiec oraz aktywne uczestnictwo w europejskich inicjatywach pokojowych. Szwecja wzięła udział w haskiej konfe rencji pokojowej w 1899 r. oraz w drugiej konferencji haskiej w 1907 r. W pierwszych latach XX w. narodziła się też koncepcja neutralności Skan dynawii. Jako pierwszy wysunął ją w 1902 r., a więc jeszcze przed rozwiązaniem unii Norwegii ze Szwecją, norweski pisarz Bj0rnstjerne Bj0rnson. Oficjalnie za deklarowała ją dwa lata później Szwecja; zawierała ona podstawowe normy współ czesnego prawa międzynarodowego. Wyrazem tendencji pokojowych Szwecji było też rozwiązanie 23 września 1907 r. unii z Norwegią. W 1912 r., w związku z kryzysem bałkańskim, Szwecja, Dania i Norwegia ogłosiły wspólną deklarację zawierającą zasady ich neutralności oraz klauzulę, że jej zerwanie może nastąpić tylko za zgodą wszystkich trzech państw. 8 9 Po zamachu w Sarajewie 28 czerwca 1914 r. na austriackiego następcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonkę szwedzki król Gustaw V i minister spraw zagranicznych Kurt Wallenberg wydali oświadczenie o zachowa niu pełnej neutralności w nadciągającym konflikcie zbrojnym. Z kolei Dania za pewniała Niemcy, do których wciąż żywiła urazę za zagarnięcie Szlezwiku, że zachowa życzliwą neutralność i „w żadnym wypadku nie przyłączy się do prze ciwników Niemiec". Zasadę neutralności potwierdziła też Norwegia. Mimo to obawy państw skandynawskich przed naruszeniem ich solidarności były duże, zwłaszcza w pierwszych latach wojny. Pod koniec pierwszej wojny światowej nastąpiło zbliżenie państw skandynawskich do ententy. Zacieśniły się też więzi między nimi, co zostało potwierdzone w listopadzie 1917 r. na zjeździe trzech monarchów państw skandynawskich w szwedzkim Malmó. Bałtyk, a zwłaszcza Morze Północne były morskimi teatrami działań zarów no flot nawodnych, jak i podwodnych. Doszło tu też do największych bitew mor skich, począwszy od starcia koło Helgolandu 28 sierpnia 1914 r., poprzez bitwę pod Dogger Bank 24 stycznia 1915 r. między eskadrami krążowników admira łów Hippera i Beatty'ego, do największej bitwy jutlandzkiej 31 maja 1916 r. Sto sując blokadę morską, obie strony minowały szlaki wodne. Brytyjskie przegrody minowe na Morzu Północnym miały uniemożliwić wyjście niemieckich okrętów na północne trasy komunikacyjne, jednak niemiecki lekki krążownik Meteor w lipcu 1915 r. przerwał brytyjską blokadę i zaminował wody Morza Barentsa oraz gardzieli Morza Białego. W ten sposób wojna morska zaczęła obejmować swym zasięgiem strefę wód arktycznych. Odpowiedzią Rosji na zagrożenie niemieckie było sformowanie w lipcu 1916 r. Flotylli Północnego Oceanu Lodowatego, w której skład na początku 1917 r. wchodziły: okręt liniowy, 2 krążowniki, 6 torpedowców, stawiacz min, 40 tra łowców, 17 krążowników pomocniczych, 2 okręty podwodne i 12 lodołamaczy. Przez porty północnej Rosji przechodził nie tylko transport broni i materiału wojennego, lecz także żołnierzy. W 1916 r. tą drogą skierowano do Francji i Grecji przeszło 42 tys. rosyjskich żołnierzy. Doprowadziło to do zdecydowanej kontrakcji okrętów niemieckich, zwłaszcza podwodnych. Przez Murmańsk, okupowany przez woj ska ententy, przedostawali się w 1918 r. do Francji żołnierze II Koipusu gen. Hallera 4 . W pierwszej wojnie światowej państwom skandynawskim udało się utrzy mać pozycję neutralną, choć w pobliżu ich wybrzeży walczące ze sobą floty wo jenne ententy i państw centralnych (właściwie Niemiec) prowadziły aktywne dzia łania bojowe. Aby uniknąć wplątania się w wojnę, musiały jednak zręcznie ma newrować między walczącymi stronami. Przebieg pierwszej wojny światowej wskazywał, że w globalnych działa niach w czasie następnej wojny o takiej skali krajom skandynawskim trudno bę dzie zachować neutralność. Z gospodarczego punktu widzenia ogromną wagę miały zasoby szwedzkiej rudy żelaza w Kirunie i Galii vare oraz jej transport między inny mi przez niezamarzający norweski port Narwik. Bez tej rudy nie mógł dobrze pro sperować niemiecki przemysł hutniczy. Duże zainteresowanie wzbudzały też od kryte w końcu lat trzydziestych złoża fińskiego niklu w Laponii. Stratedzy wojny morskiej, tradycyjnie doceniając ważną rolę cieśnin duń skich, dostrzegali coraz wyraźniej korzyści, jakie dają norweskie fiordy - zarów no dla rozwijania morskich operacji na Atlantyku, jak i kontroli północnych szla ków morskich. Półwysep Skandynawski oraz Finlandia stanowiły też dogodną bazę wypadową dla ewentualnego zaatakowania od północy ZSRR. 2. Potencjalny teatr wojny Strategiczne znaczenie krajów skandynawskich wzrastało wraz z potencjałem ludnościowym i zagospodarowywaniem coraz większych obszarów w kierunku północy. Północne wybrzeża Europy penetrowali do XVI w. jedynie Norwego wie. Skolonizowali oni też Islandię i Grenlandię. W końcu XVI w. rejony te za częli odwiedzać też Szwedzi i Rosjanie. W okresie wojny krymskiej, w latach 1853-1856, do Zatoki Kolskiej na Morzu Barentsa i na Morze Białe oraz do Zatoki Botnickiej na Bałtyku weszły po raz pierwszy angielskie okręty wojen ne. W końcu XIX w. Rosja, dzięki silnemu lodołamaczowi Jermak, rozpoznała szlaki morskie do Spitsbergenu, Nowej Ziemi i Ziemi Franciszka Józefa. Wraz z pojawieniem się balonów i lotnictwa rozpoczął się też podbój bieguna północ nego. Gwałtowny wzrost zainteresowania krajami nordyckimi i północnymi szla kami morskimi datuje się od pierwszej wojny światowej. Komunikacja między Rosją a pozostałymi państwami ententy odbywała się północną trasą morską - najpierw przez Archangielsk, ale w 1915 r. zapadła decyzja o budowie portu pod nazwą Romanow w niezamarzającej Zatoce Kolskiej na Murmaniu. Ukończono też budowaną od 1888 r. linię kolejową z Piotrogrodu długości 1750 km. W la tach 1915-1917 przez Archangielsk i Murmańsk dostarczono Rosji 5475 tys. t ła dunków na tysiącu ośmiuset statkach. 10 11 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |