[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Ryszard SkarzyƒskiDecyzjonizm Carla Schmitta (1921-1932)Losy idei i koncepcji politycznych zadziwiajà cz´sto ich obserwatorówi badaczy. Wystarczy przyjrzeç si´ na przyk∏ad percepcji poglàdów Machia-vellego czy Hobbesa, by przekonaç si´, jak ró˝nie odczytywano intencje i pro-pozycje tych czo∏owych reprezentantów realistycznej szko∏y myÊlenia po-litycznego. Spotykali si´ oni z pot´pieniem, ale i uznawano ich za twórcóworyginalnej wnikliwej interpretacji natury ∏adu politycznego.Niewàtpliwie do najbardziej kontrowersyjnych myÊlicieli politycznychXX w. nale˝y Carl Schmitt (1888-1985), uczony, który ju˝ za swego ˝yciapozna∏ zarówno smak sukcesu intelektualnego, jak i gorycz pora˝ki politycz-nej. Po upadku Trzeciej Rzeszy, gdy by∏ jeszcze w pe∏ni si∏, ˝aden uniwer-sytet nie powierzy∏ mu katedry. Przyczynà tego nie by∏y raczej rozwijaneprzez niego idee, aczkolwiek spory wokó∏ nich stopniowo coraz bardziej na-rasta∏y. To wybory polityczne Schmitta przyczyni∏y si´ do tego, i˝ zosta∏ jakoprofesor o ustalonej wczeÊniej renomie zepchni´ty na margines ˝ycia akade-mickiego.Jego idee okaza∏y si´ mieç mocniejszà pozycj´. Po drugiej wojnie Êwia-towej stawa∏y si´ z dziesi´ciolecia na dziesi´ciolecie coraz bardziej wp∏ywo-we. Ostatnia dekada przynios∏a wprost eksplozj´ zainteresowania filozofiàpolitycznà Schmitta, czego dowodem jest publikacja kilkunastu ksià˝ek i dzie-siàtków powa˝nych artyku∏ów w czo∏owych pismach fachowych, przede wszyst-kim niemieckich. Decyzjonizm Schmitta urós∏ do rangi jednej z najpowa˝-niejszych teorii politycznych XX w., a jego samego, pomimo ciàgle jeszczepojawiajàcych si´ prób zdezawuowania tworzonych przez niego idei, pasujesi´ na klasyka1.Biografia2tego myÊliciela jest poniekàd niezwyk∏a. Szybkich karier nauniwersytetach niemieckich nie by∏o wówczas tak ma∏o, jak si´ u nas dzisiajniekiedy sàdzi. Schmitt nie by∏ najm∏odszym profesorem Republiki Weimar-skiej, lecz niewàtpliwie nale˝a∏ do tych, którzy stosunkowo wczeÊnie uzyskalito stanowisko. Swà b∏yskotliwà karier´ akademickà rozpoczà∏ na dobre w 1921 r.,gdy otrzyma∏ katedr´ na prowincjonalnym uniwersytecie w Greifswaldzie.12B. Willms,Carl Schmitt – Jungster Klassiker des politischen Denkes?[w:] H. Quaritsch (Hrsg.):Complexio Oppositorum. Uber Carl Schmitt,Berlin 1988, s. 595.Zob. J.W. Bendersky,Carl Schmitt. Theorist for the Reich,Princeton 1983.96Nie by∏ wówczas zupe∏nie nieznany. W 1912 r. zwróci∏ na siebie uwag´,przede wszystkim w Êrodowisku prawniczym, ksià˝kàGesetz und Urteil.Do-piero jednak prace opublikowane w nast´pnej dekadzie przynios∏y mu uzna-nie i to one rozstrzygajà o jego dzisiejszym znaczeniu. SpoÊród nich nale˝ywymieniçDie Diktatur(1921),Politische Theologie(1922),Yerfassungslehre(1928), a przede wszystkim zapewne najbardziej dyskutowanà i niewàtpli-wie najbardziej kontrowersyjnà prac´Der Begriff des Politischen,opublikowanàpierwotnie w 1927 r. w postaci artyku∏u, a nast´pnie wznawianà w nowychwersjach kolejno w latach 1932, 1933 i 1963.Dopiero w tym dziesi´cioleciu Schmitt zaczà∏ szerzej zajmowaç si´ pod-stawowymi zagadnieniami filozofii politycznej, co wiàza∏o si´ z odrzuceniemwyznawanego przez niego wczeÊniej neokantyzmu i zaprzestaniem koncen-tracji wy∏àcznie na problematyce prawniczej. Doszed∏ on do wniosku, i˝ klu-czowe znaczenie ma analiza sytuacji egzystencjalnej, w której ujawnia si´prawdziwa natura tego, co polityczne. W ten sposób, nawiàzujàc szczegól-nie do idei Hobbesa i myÊli kontrrewolucyjnej Josepha de Maistre oraz JuanaDonoso Cortesa, stworzy∏ fundamenty decyzjonizmu, w∏asnej oryginalnejfilozofii politycznej, zabarwionej konserwatyzmem, zawierajàcej jednak ideestanowiàce trwa∏y wk∏ad do rozwoju wspó∏czesnej teorii politycznej. Dowo-dem tego jest przynale˝noÊçDer Begriff des Politischendo wàskiej grupy naj-bardziej dyskutowanych publikacji politologicznych naszego stulecia.W 1933 r., po obj´ciu w∏adzy przez Hitlera, Schmitt, dotychczasowyprzeciwnik narodowych socjalistów, nie wybra∏ drogi, którà posz∏o wielu czo-∏owych intelektualistów Republiki Weimarskiej. Aczkolwiek móg∏ on zapew-ne otrzymaç katedr´ na niejednej z europejskich czy amerykaƒskich uczel-ni, pozosta∏ w Niemczech i, zach´cony osobiÊcie listem Martina Heideggera,wstàpi∏ do NSDAP Jego kariera w Trzeciej Rzeszy trwa∏a krótko; chocia˝.nie waha∏ si´ wprowadziç wàtków rasistowskich do swojej filozofii politycz-nej i nawet opracowa∏ nowà trzecià wersj´Der Begriff des Politischen(wyda-nà w 1933 r.)3, bardziej zgodnà z oczekiwaniami narodowosocjalistycznychw∏adców ani˝eli poprzednie, nie zdo∏a∏ oprzeç si´ atakom ze strony ró˝nychantagonistów i zszed∏ ju˝ w 1936 r. na margines ˝ycia publicznego. Pozo-stawa∏ wprawdzie do 1945 r. profesorem uniwersytetu berliƒskiego i sprawo-wa∏ ró˝ne ma∏o znaczàce funkcje, ale nigdy nie odzyska∏ utraconej pozycjiw Trzeciej Rzeszy; nigdy te˝ nie zdoby∏ si´ na opuszczenie szeregów NSDAP.Po drugiej wojnie Êwiatowej s∏awa Schmitta ros∏a praktycznie z dziesi´-ciolecia na dziesi´ciolecie, wprost proporcjonalnie do liczby prac podejmu-jàcych analiz´ jego idei, przede wszystkim z dziedziny filozofii politycznej.3Na temat ró˝nych wersji tej pracy zob. R. Skarzyƒski,Od chaosu do ∏adu. Carl Schmitt i pro-blem tego, co polityczne,Warszawa 1992, s. 33-38.97Wznowi∏ on te˝ wszystkie swoje znaczàce dzie∏a, szczególnie z lat dwudzie-stych i publikowa∏ nowe prace. Z tych ostatnich trzeba wymieniçDer Nomosder Er de(1950),Theorie des Partisanen(1963) i PolitischeTheologie II(1970).Omawiam tu podstawowe za∏o˝enia filozofii politycznej Schmitta, któraukszta∏towa∏a si´ i przybra∏a dojrza∏à postaç w∏aÊnie w latach 1921-1932.Daty graniczne tego okresu wytycza ukazanie si´ wa˝nych tekstów owegouczonego. U jego progu stoi g∏oÊna ksià˝kaDie Diktatur,zaÊ zamyka go w∏a-ÊnieDer Begriff des Politischen.Póêniej myÊliciel ten dalej rozwija∏ swoje idee,po pora˝ce, jakà niewàtpliwie poniós∏ zepchni´ty ze sceny politycznej Trze-ciej Rzeszy w 1936 r. Zasadniczy zràb decyzjonizmu stanowià jednak ideewypracowane w Republice Weimarskiej. To one rozstrzygajà o jego odr´b-noÊci i znaczeniu.1. Stan naturySchmitt ˝y∏ i tworzy∏ w okresie, gdy wiele teorii naukowych i koncepcjipolitycznych podlega∏o dezintegracji, a nawet za∏amaniu. Czasy RepublikiWeimarskiej by∏y okresem próby dla ideologii politycznych i uznanych szkó∏naukowych.Âlady powy˝szych procesów intelektualnych znajdujemy w rozlicznychpracach owego wielce p∏odnego myÊliciela. W ma∏ym eseju z 1930 r.HugoPreufi. Sein Staatsbegriff und seine Stellung in der deutschen Staatslehreoraz w opu-blikowanej dwa lata póêniej drugiej edycji eseju o tym, co polityczne, Schmittpisa∏, ˝e wszystkie poj´cia, wyobra˝enia i s∏owa polityczne majà charakterpolemiczny, gdy˝ powstajà w konkretnej sytuacji, cechujàcej si´ w∏aÊciwymjej zgrupowaniem przyjació∏ i wrogów4. To stwierdzenie w pe∏ni dotyczytak˝e koncepcji samego Schmitta, kszta∏tujàcych si´ w opozycji do konkret-nych zjawisk epoki.Niewàtpliwie decyzjonizm jako teoria akademicka by∏ reakcjà na nieod-wracalny kryzys normatywizmu i ca∏ej niemieckiejStaatslehre.Przejawem te-go by∏a rewizja poglàdów na relacje pomi´dzy wartoÊciami a ∏adem spo∏ecz-nym oraz podanie w wàtpliwoÊç dotychczasowej koncepcji paƒstwa. Przedewszystkim chodzi∏o tutaj o negacj´ kluczowej dla niemieckiej teorii prawni-czej tezy, i˝ ca∏a rzeczywistoÊç powinna byç rozpatrywana z perspektywykonkretnej koncepcji paƒstwa.Na p∏aszczyênie politycznej decyzjonizm stanowi∏ odpowiedê na pro-cesy rewolucyjne, wiodàce do delegitymizacji i upadku dotychczasowych4C. Schmitt,Hugo Preufi. Sein Staatsbegriff und seine Stellung m der deutschen Staatslehre,Tübin-gen 1930, s. 5; ten˝e: Der Begriff des Politischen [1927, 1932]. Berlin 1979, s. 31-32.98systemów panowania oraz na kryzys liberalizmu, nurtu, zdaniem Schmitta,niezdolnego do poradzenia sobie z problemami politycznymi wspó∏czesne-go Êwiata, wskutek fa∏szywego uj´cia natury tego, co polityczne.Dlatego nie bez powodu punktem wyjÊcia filozofii politycznej decyzjo-nizmu by∏a wizja stanu natury. To ona leg∏a u podstaw egzystencjalnie poj-mowanej sytuacji politycznej.Chocia˝ obecnoÊç owej wizji ujawnia si´ stale podczas analizy myÊliSchmitta, on sam niewiele mia∏ do powiedzenia na ten temat. Jedynienieliczne jego uwagi5dajà nam wyobra˝enie odnoÊnie tego, co sàdzi∏ wewzmiankowanej kwestii. Ogromny wk∏ad do zrozumienia poglàdów autoraDer Begriff des Politischenna powy˝szy problem wniós∏ natomiast Leo Strauss,pozostajàcy na prze∏omie lat dwudziestych i trzydziestych pod wyraê-nym wp∏ywem Schmitta6. Dopiero lektura jego rozwa˝aƒ umo˝liwia pe∏nezrozumienie relacji pomi´dzy stanem natury a paƒstwem na gruncie de-cyzjonizmu.Stan natury jest – wed∏ug Schmitta – fundamentalnym rodzajem egzy-stencji cz∏owieka; jest stanem odznaczajàcym si´ brakiem zorganizowanialudzkich zachowaƒ na p∏aszczyênie relacji zachodzàcych mi´dzy grupamispo∏ecznymi, toczàcymi walk´ o przetrwanie. Stan natury jest przy tym da-ny wraz z naturà ludzkà. Cz∏owiek jest z∏y z natury7, sk∏onny do podpo-rzàdkowania sobie innych ludzi i panowania nad nimi. Gdyby ludzie bylidobrzy, gotowi do koegzystencji, wówczas stan natury by∏by czymÊ trwa∏ymi mia∏by inny charakter, sprowadzajàcy si´ do pokojowego, harmonijnego by-towania cz∏owieka. Jest jednak inaczej, jednostki zgrupowane w zbiorowoÊci,spoÊród których szczególnà rol´ odgrywajà narody, zmagajà si´ ze sobà poto, aby przetrwaç.Stan natury jest stanem politycznym, gdy˝ w jego ramach dochodzi donegacji egzystencji grup spo∏ecznych przez inne tego rodzaju byty, a wi´cwyst´pujà wówczas sojusze, dokonywana jest lokalizacja wroga, realna stajesi´ te˝ neutralnoÊç. Przetrwanie mo˝liwe jest tylko poprzez bezpoÊredniezaanga˝owanie si´ w konflikt i zawsze ∏àczy si´ z fizycznym zagro˝eniemegzystencji, gdy˝ brak jest jakiejkolwiek strony trzeciej, mogàcej zajàç pozy-567Ten˝e:Politische Theologie. Vier Kapitel ˝ur Lehre von der Souverdnitdt[1922], Berlin 1979,s. 59 (jeden rozdzia∏ tej pracy dost´pny jest w przek∏adzie polskim – zob. C. Schmitt,Teo-logia polityczna,[w:] B. Markiewicz (red.):Konserwatyzm. Projekt teoretyczny.Warszawa 1995,s. 88-98); ten˝e:Yólkerrechtliche Probleme im Rheingebiet[1928], [w:] ten˝e:Positionen undBegriffe im Kampfmit Weimar – Genf – Yersailles 1923-1939[1940], Berlin 1988, s. 108.L. Strauss,Anmerkungen zu Carl Schmitt, Der Begriff des Politischen[1932], [w:] H. Meier,Carl Schmitt, Leo Strauss und Der Begriff des Politischen. Zu einem Dialog unter Abwesenden.Stuttgart 1988, s. 99-125.C. Schmitt:Der Begriff...,s. 59-68.99cj´ czynnika regulujàcego relacje pomi´dzy zbiorowoÊciami. Ka˝dy byt ist-nieje tu jedynie dlatego, ˝e sam jest zdolny do egzystencji.Tradycyjnie stan natury uznawano na gruncie europejskiej myÊli poli-tycznej za niemo˝liwy, chocia˝by z racji skutków, jakie pociàgajà za sobà de-strukcyjne sk∏onnoÊci cz∏owieka. Schmitt uwa˝a∏ natomiast, ˝e nie tylko jeston realny, ale nawet wyst´puje w rzeczywistoÊci. Stan natury jest po prostuczymÊ normalnym w okresie poprzedzajàcym powstanie paƒstwa. LekturaPolitische TheologieiDer Begriff des Politischenpokazuje z kolei, i˝ powo∏aniedo ˝ycia paƒstwa stanowi tylko cz´Êciowe i fragmentaryczne przezwyci´˝e-nie stanu natury. Kwestia ta wymaga g∏´bszego zastanowienia.2. Fenomen tego, co polityczne, i natura ∏adu paƒstwowegoNa gruncie decyzjonizmu szczególne znaczenie ma analiza podstawo-wej sytuacji egzystencjalnej, cechujàcej si´ funkcjonowaniem na konkretnymobszarze co najmniej dwóch odr´bnych autonomicznych podmiotów poli-tycznych. Ta sytuacja pociàga za sobà prawdopodobieƒstwo zanegowania jed-nego bytu politycznego przez inny byt polityczny, w taki sam sposób uwi-k∏any w danà sytuacj´ tylko z racji tego, ˝e istnieje.Wróg – czytamy wDer Begriff des Politischen– „[...] jest w∏aÊnie tym in-nym, obcym i wystarczy z samej jego istoty, ˝e jest on w szczególnie inten-sywnym sensie egzystencjalnie czymÊ innym i obcym, tak i˝ w skrajnymprzypadku sà z nim mo˝liwe konflikty, które nie mogà zostaç rozstrzygni´-te ani poprzez wczeÊniej dokonane powszechne ustalenia, ani poprzez orze-czenie niezaanga˝owanej i przez to ponadpartyjnej strony trzeciej. [...] Skraj-ny przypadek konfliktu zaanga˝owani mogà za∏atwiç tylko mi´dzy sobà;mianowicie ka˝dy z nich mo˝e tylko sam decydowaç, czy odr´bnoÊç obcegooznacza w danym konkretnym przypadku konfliktu negacj´ w∏asnego rodzajuegzystencji i dlatego b´dzie odparta, aby ochroniç w∏asny w∏aÊciwy sposób˝ycia”8.WyjàtkowoÊç owej naturalnej podstawowej sytuacji egzystencjalnej, któ-rej specyfika wyrasta z faktu, i˝ relacje pomi´dzy podmiotami nie sà w ˝a-den sposób regulowane, wynika z braku jakichkolwiek szans na pe∏nei trwa∏e unormowanie zale˝noÊci zachodzàcych pomi´dzy podmiotami po-litycznymi, gdy˝ nie ma si∏y zdolnej do koƒca nadzorowaç rzeczywistoÊçpolitycznà9. Nawet w∏adza suwerena ma swoje granice. Jej znaczenie i nad-zwyczajna rola biorà si´ z tego, ˝e stanowi ona jedyny czynnik mogàcy89Tam˝e, s. 27.Tam˝e, s. 26.100 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |