[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Studia Judaica 10: 2007 nr 1(19), s. 63-86 63 Artur Skorek Uniwersytet Jagielloński Kraków ROLA ORTODOKSYJNEGO JUDAIZMU W KSZTAŁTOWANIU PRAWA W PAŃSTWIE IZRAEL THE ROLE OF ORTHODOX JUDAISM IN SHAPING OF ISRAEL’S LAW Summary Religion was one of the major factors shaping Jewish people. The specifi c link between Judaism and Jewish nationality had great infl uence on Zionism and creating Israel. Religious part of Jewish identity played important role in Israeli society what had its consequences within the legal system of the country. The impact of Judaism and Orthodox Jews was present in different areas of law of the Jewish state. Some of the examples are laws concerning: legal defi nition of a Jew; conversions; Sabbath; kashrut ; military service exemptions; different issues of personal status and civil law (marriage, divorce, burial). Idea stworzenia własnego państwa narodziła się wśród członków świeckiej części diaspory żydowskiej. Zsekularyzowani Żydzi chcieli, by ich przyszła ojczyzna była liberalną demokracją modelu europejskiego. Jednakże większość ortodoksyjnych Żydów nie podzielała tych ideałów i nie zgadzała się na rozdział państwa i religii w nowo powstałym kra- ju. Reprezentujące ich partie polityczne stały się znaczącą siłą współ- kształtującą porządek ustrojowo-prawny Izraela. Jako uczestnicy koalicji rządowych, ugrupowania te doprowadziły do stworzenia sieci instytucji publicznych (Ministerstwo Spraw Religijnych, 1 trybunały rabinackie, lo- kalne rady religijne, system szkolnictwa religijnego), które zajmowały się kwestiami religijnymi i były fi nansowane przez państwo. Instytucje te od początku swego istnienia znalazły się w sferze wpływów partii ortodok- syjnych Żydów. 1 Ministerstwo funkcjonowało pod różnymi nazwami do 2003 roku. Następnie jego kompetencje zostały przydzielone innym organom państwowym. Informacja zaczerpnięta z ofi cjalnej strony Biura Prezesa Rady Ministrów Państwa Izraela: pmo.gov.il/PMOEng/ Government/Panel 64 ARTUR SKOREK Ugrupowania religijne i organy państwa przez nie zarządzane oka- zały się sprawnym instrumentem, który zapewnił ortodoksyjnemu nurto- wi judaizmu wyraźnie uprzywilejowaną pozycję w izraelskim systemie prawnym. Wydaje się, że takie rozwiązanie było konieczne dla zintegro- wania religijnych Żydów z resztą społeczeństwa i zaakceptowania przez nich świeckiego państwa. 2 Jako podstawę takiego porządku prawnego w kwestiach religii naj- częściej przywołuje się tzw. umowę status quo . Terminem tym określa się deklaracje przedstawicieli Agencji Żydowskiej, zawarte w liście do przywódców Agudat Israel 3 z czerwca 1947 roku. Dokument zapewniał, że w przyszłym państwie żydowskim religia będzie odgrywała szczególną rolę. 4 W ten sposób jeszcze przed ukonstytuowaniem się instytucji nie- podległego Izraela została zagwarantowana przyszła pozycja judaizmu w systemie prawnym tego państwa, która mutatis mutandis utrzymała się do dziś. I. IZRAEL JAKO PAŃSTWO ŻYDOWSKIE Znacząca rola judaizmu w państwie żydowskim była widoczna mię- dzy innymi w sferze symboliki państwowej. Związek tożsamości etnicznej i religijnej stawiał społeczeństwo żydowskie w wyjątkowej sytuacji. Aby podtrzymać świadomość narodową, politycy żydowscy musieli odwoły- wać się również do treści i idei judaizmu. Chcąc pokazać ciągłość historii swego narodu, Żydzi musieli sięgnąć do tradycji religijnej nierozłącznie związanej z ich korzeniami. Stąd dwojaki charakter najważniejszych sym- boli narodowych państwa żydowskiego. Flaga Izraela jest wzorowana na szalu modlitewnym ( tallit ). W jej centrum widnieje gwiazda Dawida – symbol judaizmu. Godłem państwo- wym jest siedmioramienny świecznik (hebr. menora ). Głową państwa jest prezydent (hebr. nasi ). Tytuł nasi nosił w starożytności przewodniczący sanhedrynu, najwyższej instancji religijno-sądowniczej Żydów. 5 Nazwa 2 I. Peleg, Israel’s Constitutional Order and Kulturkampf: The Role of Ben-Gurion , „Israel Studies” 3: 1998 no. 1, s. 244 oraz R. H azan, Religion and Politics in Israel: The Rise and Fall of the Consociational Model , „Israel Studies” 6: 1999 no. 2, s. 117-118. 3 Agudat Israel jest niesyjonistyczną organizacją skupiającą ortodoksyjnych Ży- dów. 4 E. Don-Yehiya, Religion and Political Accommodation in Israel, Jerusalem 1999, s. 42-44. 5 E. Hirsh (red.), Izrael w faktach , Jerozolima 1999, s. 56-58. ROLA ORTODOKSYJNEGO JUDAIZMU W KSZTAŁTOWANIU PRAWA... 65 izraelskiego parlamentu – Kneset – wywodzi się od starożytnego kneset ha-gdola (wielkie zgromadzenie), który był naczelną radą religijną ży- dów po okresie wygnania babilońskiego. Obradował on w 120-osobowym składzie, podobnie jak współczesne ciało legislacyjne w Izraelu. 6 Znaczenie religii w budowaniu tożsamości narodowej dobrze obra- zuje charakter hebrajskiego słowa jehudi . Oznacza ono zarówno żyda (wyznawcę judaizmu), jak i Żyda (członka narodu żydowskiego) oraz ży- dowskość zarówno w etnicznym, narodowym, jak i religijnym wymiarze. 7 Taki stan rzeczy stał się zarzewiem sporu w związku z określeniem Izraela państwem żydowskim. Takie sformułowanie zawarte zostało już w De- klaracji Niepodległości . Ustawa Zasadnicza o Knesecie pozbawiła moż- liwości kandydowania na stanowisko posła osoby negujące fakt istnienia Izraela jako „państwa narodu żydowskiego”. Dwie ustawy zasadnicze 8 z 1992 i 1994 roku zawierają bezpośrednie stwierdzenie, że Izrael jest „państwem żydowskim i demokratycznym”. 9 Interpretacje żydowskości Państwa Izrael były bardzo różne. Dla wielu religijnych osób oznaczała ona przywiązanie ojczyzny Żydów do judaistycznej tradycji. 10 Potwierdzać to miało praktyczne funkcjonowanie niektórych instytucji publicznych, w którym uwidaczniał się wpływ reli- gii. 11 Ten interpretacyjny spór był przejawem głębokich podziałów w izra- elskim społeczeństwie, występujących już na poziomie semantycznym i dobrze obrazował szersze zmagania o kształt państwa żydowskiego. II. DEFINICJA ŻYDOWSKOŚCI Od czasów haskali wśród europejskich Żydów trwały bezustanne spory ideologiczne i religijne. Podstawową osią debaty była próba okre- ślenia żydowskiej tożsamości w czasach rodzącej się nowoczesności. W kulturze żydowskiej pojawiało się coraz więcej elementów świeckich i powstało pytanie o właściwy stosunek do tego zjawiska. Konieczność 6 S. B oży k, System konstytucyjny Izraela, Warszawa 2002, s. 20 (przypis) i 47. 7 Język polski podobnie oddaje te znaczenia. 8 Charakterystyczny dla ustroju Izraela jest brak pisanej konstytucji. Jej funkcję pełnią ustawy zasadnicze uchwalane przez parlament zwykłą większością głosów. Patrz: Konstytucja Państwa Izrael, tł. i wstęp K. Wojtyczek, Warszawa 2001, s. 9-10. 9 Tamże, s. 27-28. 10 S. Shetreet, Between Three Branches of Government: Balance of Rights in Mat- ters of Religion in Israel, Jerusalem 2001, s. 66-67. 11 Konstytucja... , dz. cyt., s.15. 66 ARTUR SKOREK wszechogarniającej obecności religii przestała być dla wielu oczywista. Spierano się, czy pojęcie żydowskości jest nieodłączną częścią judaizmu, czy też istnieją pozareligijne elementy etosu Żyda. Postawa członków gmin żydowskich wahała się od całkowitego zaakceptowania fali seku- laryzacji i wyparcia się swej dawnej wiary, aż do izolacji od wszelkich wpływów świeckiego świata. 12 1. Prawo powrotu Głębokie podziały i zaciekła rywalizacja Żydów w diasporze prze- niosły się w XX wieku do jiszuwu , a później Państwa Izrael. Spór po- wszechnie nazywano pytaniem o to „kto jest Żydem?” Był on podstawą dla licznych tarć między świecką i religijną częścią społeczeństwa oraz osią walki o charakter i ustrój Izraela. Próby defi nicji żydowskości na- brały nowego znaczenia w świetle masowego napływu do Państwa Izra- el bardzo zróżnicowanych etnicznie i kulturowo grup żyjących dotąd w diasporze. Instytucje państwowe stanęły przed dylematem kogo uznać za uprawnionego do osiedlenia się w Izraelu. Przedstawiciele ortodoksyj- nego judaizmu opowiedzieli się za nadaniem przywileju imigracyjnego jedynie osobom będącym Żydami zgodnie z prawem religijnym ( hala- chą ), a więc dzieciom Żydówek lub konwertytom. Według świeckich po- lityków lewicowych słuszne było przyjęcie socjologicznej defi nicji Żyda i pozwolenie na osiedlenie się osobom, które same identyfi kują się z na- rodem żydowskim. 13 Zgodnie z polityką pierwszych rządów izraelskich, mającą na celu łagodzenie konfl iktów między świecką i religijną częścią społeczeństwa, nie zdecydowano się początkowo na jasne rozstrzygnięcie tej sprawy na drodze ustawowej. Uchwalone w 1950 roku Prawo powrotu oraz Ustawa o narodowości z 1952 roku dawały każdemu Żydowi możliwość osied- lenia się w Państwie Izrael i otrzymania jego obywatelstwa. 14 Jednak w obliczu masowego napływu olim (imigrantów żydowskich) służby państwowe były zmuszone do stosowania w praktyce określonej defi ni- cji żydowskości. Polityka imigracyjna była w tej kwestii uzależniona od 12 A. Zarembski, Refracted Vision. An Analysis of Religious-Secular Tensions in Israel , Jerusalem 2005, s. 14-15. 13 M. Edelman, A Portion of Animosity: The Politics of the Disestablishment of Religion in Israel, „Israel Studies” 5: 2000 no. 1, s. 217-218. 14 E. Don-Yehiya, dz. cyt., s. 73-74. ROLA ORTODOKSYJNEGO JUDAIZMU W KSZTAŁTOWANIU PRAWA... 67 „wewnętrznych dyrektyw służbowych”. Ich treść często się zmieniała i była zależna od afi liacji politycznych kolejnych ministrów spraw we- wnętrznych. 15 Sytuacja zmieniła się w 1958 roku, kiedy Israel Bar Jehuda z lewicowej partii Achdut ha-Awoda wprowadził wiążące rozporządzenie dotyczące rejestru ludności. Obligowało ono urzędników państwowych do uznawania za obowiązującą każdej deklaracji dotyczącej narodowości, która została złożona przez imigranta „w dobrej wierze”. Rozporządze- nie wywołało burzę polityczną. Naciski ortodoksyjnych Żydów zaowo- cowały dodaniem do niego zapisu mówiącego, że za Żyda (w rozumieniu etnicznym, nie wyznaniowym) nie może zostać uznana osoba wyznająca religię inną niż judaizm. Po raz pierwszy w Izraelu ofi cjalny dokument świeckiego państwa połączył kwestie narodowości z wyznaniem. 16 Dwa lata później nowy minister spraw wewnętrznych (z religijnej partii Maf- dal) wydał nowe instrukcje. Zgodnie z nimi, za Żyda uznano osobę, której matka była Żydówką lub która poddała się konwersji zgodnie z wymoga- mi ortodoksyjnego judaizmu. 17 W roku 1969 Sąd Najwyższy stwierdził w swym orzeczeniu, że mi- nister spraw wewnętrznych nie może kierować się w swej działalności prawem halachicznym i wydawane przez niego rozporządzenia w spra- wach określania narodowości nie mogą opierać się na religijnej defi nicji żydowskości. 18 Wywołało to oburzenie partii religijnych, które uznały, że złamane zostało status quo w stosunkach państwo–religia. Ich szybka i żywiołowa kampania polityczna doprowadziła do przypieczętowania obo- wiązującej dotychczas instrukcji ministra poprzez uchwalenie poprawki do Prawa powrotu w 1970 roku. Religijna defi nicja Żyda uzyskała moc usta- wy państwowej, legitymizując praktykę urzędników publicznych. Jedynym zwycięstwem polityków spoza kręgu ortodoksyjnego judaizmu był brak jednoznacznego zdefi niowania konwersji, o co zabiegała Mafdal. 19 Parlament izraelski nie zmienił do dziś zapisów Prawa powrotu . Można to uznać za duży sukces środowisk religijnych, choć nie były one do końca usatysfakcjonowane ostateczną formą ustawy. Prawo powro- 15 U. Huppert, Izrael na rozdrożu , Łódź 2001, s. 220 (przypis). 16 Więcej na ten temat w: E. Don-Yehiya, dz. cyt., s. 74-75. 17 Tamże, s. 78. 18 Sąd uznał, że dzieci Binjamina Szalita, wbrew opinii ministra Szapiro z Mafdal, mogą zostać zarejestrowane jako Żydzi, pomimo tego, że nie spełniają kryteriów hala- chicznych (ich matka nie była Żydówką, oboje rodzice byli ateistami). Patrz: H. Sachar, A History of Israel: From the Rise of Zionism to Our Time , New York 1993, s. 606-607. 19 E. Don-Yehiya, dz. cyt., s. 82. [ Pobierz całość w formacie PDF ] |