[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Studia Judaica
10: 2007 nr 1(19), s. 63-86
63
Artur Skorek
Uniwersytet Jagielloński
Kraków
ROLA ORTODOKSYJNEGO JUDAIZMU
W KSZTAŁTOWANIU PRAWA W PAŃSTWIE IZRAEL
THE ROLE OF ORTHODOX JUDAISM IN SHAPING OF ISRAEL’S LAW
Summary
Religion was one of the major factors shaping Jewish people. The specifi c link between
Judaism and Jewish nationality had great infl uence on Zionism and creating Israel.
Religious part of Jewish identity played important role in Israeli society what had its
consequences within the legal system of the country. The impact of Judaism and Orthodox
Jews was present in different areas of law of the Jewish state. Some of the examples are
laws concerning: legal defi nition of a Jew; conversions; Sabbath;
kashrut
; military service
exemptions; different issues of personal status and civil law (marriage, divorce, burial).
Idea stworzenia własnego państwa narodziła się wśród członków
świeckiej części diaspory żydowskiej. Zsekularyzowani Żydzi chcieli, by
ich przyszła ojczyzna była liberalną demokracją modelu europejskiego.
Jednakże większość ortodoksyjnych Żydów nie podzielała tych ideałów
i nie zgadzała się na rozdział państwa i religii w nowo powstałym kra-
ju. Reprezentujące ich partie polityczne stały się znaczącą siłą współ-
kształtującą porządek ustrojowo-prawny Izraela. Jako uczestnicy koalicji
rządowych, ugrupowania te doprowadziły do stworzenia sieci instytucji
publicznych (Ministerstwo Spraw Religijnych,
1
trybunały rabinackie, lo-
kalne rady religijne, system szkolnictwa religijnego), które zajmowały się
kwestiami religijnymi i były fi nansowane przez państwo. Instytucje te od
początku swego istnienia znalazły się w sferze wpływów partii ortodok-
syjnych Żydów.
1
Ministerstwo funkcjonowało pod różnymi nazwami do 2003 roku. Następnie jego
kompetencje zostały przydzielone innym organom państwowym. Informacja zaczerpnięta
z ofi cjalnej strony Biura Prezesa Rady Ministrów Państwa Izraela: pmo.gov.il/PMOEng/
Government/Panel
 64
ARTUR SKOREK
Ugrupowania religijne i organy państwa przez nie zarządzane oka-
zały się sprawnym instrumentem, który zapewnił ortodoksyjnemu nurto-
wi judaizmu wyraźnie uprzywilejowaną pozycję w izraelskim systemie
prawnym. Wydaje się, że takie rozwiązanie było konieczne dla zintegro-
wania religijnych Żydów z resztą społeczeństwa i zaakceptowania przez
nich świeckiego państwa.
2
Jako podstawę takiego porządku prawnego w kwestiach religii naj-
częściej przywołuje się tzw. umowę
status quo
. Terminem tym określa
się deklaracje przedstawicieli Agencji Żydowskiej, zawarte w liście do
przywódców Agudat Israel
3
z czerwca 1947 roku. Dokument zapewniał,
że w przyszłym państwie żydowskim religia będzie odgrywała szczególną
rolę.
4
W ten sposób jeszcze przed ukonstytuowaniem się instytucji nie-
podległego Izraela została zagwarantowana przyszła pozycja judaizmu
w systemie prawnym tego państwa, która
mutatis mutandis
utrzymała się
do dziś.
I. IZRAEL JAKO PAŃSTWO ŻYDOWSKIE
Znacząca rola judaizmu w państwie żydowskim była widoczna mię-
dzy innymi w sferze symboliki państwowej. Związek tożsamości etnicznej
i religijnej stawiał społeczeństwo żydowskie w wyjątkowej sytuacji. Aby
podtrzymać świadomość narodową, politycy żydowscy musieli odwoły-
wać się również do treści i idei judaizmu. Chcąc pokazać ciągłość historii
swego narodu, Żydzi musieli sięgnąć do tradycji religijnej nierozłącznie
związanej z ich korzeniami. Stąd dwojaki charakter najważniejszych sym-
boli narodowych państwa żydowskiego.
Flaga Izraela jest wzorowana na szalu modlitewnym (
tallit
). W jej
centrum widnieje gwiazda Dawida – symbol judaizmu. Godłem państwo-
wym jest siedmioramienny świecznik (hebr.
menora
). Głową państwa jest
prezydent (hebr.
nasi
). Tytuł
nasi
nosił w starożytności przewodniczący
sanhedrynu, najwyższej instancji religijno-sądowniczej Żydów.
5
Nazwa
2
I. Peleg,
Israel’s Constitutional Order and Kulturkampf: The Role of Ben-Gurion
,
„Israel Studies” 3: 1998 no. 1, s. 244 oraz R. H azan,
Religion and Politics in Israel: The
Rise and Fall of the Consociational Model
, „Israel Studies” 6: 1999 no. 2, s. 117-118.
3
Agudat Israel jest niesyjonistyczną organizacją skupiającą ortodoksyjnych Ży-
dów.
4
E. Don-Yehiya,
Religion and Political Accommodation in Israel,
Jerusalem
1999, s. 42-44.
5
E. Hirsh (red.),
Izrael w faktach
, Jerozolima 1999, s. 56-58.
ROLA ORTODOKSYJNEGO JUDAIZMU W KSZTAŁTOWANIU PRAWA...
65
izraelskiego parlamentu – Kneset – wywodzi się od starożytnego
kneset
ha-gdola
(wielkie zgromadzenie), który był naczelną radą religijną ży-
dów po okresie wygnania babilońskiego. Obradował on w 120-osobowym
składzie, podobnie jak współczesne ciało legislacyjne w Izraelu.
6
Znaczenie religii w budowaniu tożsamości narodowej dobrze obra-
zuje charakter hebrajskiego słowa
jehudi
. Oznacza ono zarówno żyda
(wyznawcę judaizmu), jak i Żyda (członka narodu żydowskiego) oraz ży-
dowskość zarówno w etnicznym, narodowym, jak i religijnym wymiarze.
7
Taki stan rzeczy stał się zarzewiem sporu w związku z określeniem Izraela
państwem żydowskim. Takie sformułowanie zawarte zostało już w
De-
klaracji Niepodległości
.
Ustawa Zasadnicza o Knesecie
pozbawiła moż-
liwości kandydowania na stanowisko posła osoby negujące fakt istnienia
Izraela jako „państwa narodu żydowskiego”. Dwie ustawy zasadnicze
8
z 1992 i 1994 roku zawierają bezpośrednie stwierdzenie, że Izrael jest
„państwem żydowskim i demokratycznym”.
9
Interpretacje żydowskości Państwa Izrael były bardzo różne. Dla
wielu religijnych osób oznaczała ona przywiązanie ojczyzny Żydów do
judaistycznej tradycji.
10
Potwierdzać to miało praktyczne funkcjonowanie
niektórych instytucji publicznych, w którym uwidaczniał się wpływ reli-
gii.
11
Ten interpretacyjny spór był przejawem głębokich podziałów w izra-
elskim społeczeństwie, występujących już na poziomie semantycznym
i dobrze obrazował szersze zmagania o kształt państwa żydowskiego.
II. DEFINICJA ŻYDOWSKOŚCI
Od czasów
haskali
wśród europejskich Żydów trwały bezustanne
spory ideologiczne i religijne. Podstawową osią debaty była próba okre-
ślenia żydowskiej tożsamości w czasach rodzącej się nowoczesności.
W kulturze żydowskiej pojawiało się coraz więcej elementów świeckich
i powstało pytanie o właściwy stosunek do tego zjawiska. Konieczność
6
S. B oży k,
System konstytucyjny Izraela,
Warszawa 2002, s. 20 (przypis) i 47.
7
Język polski podobnie oddaje te znaczenia.
8
Charakterystyczny dla ustroju Izraela jest brak pisanej konstytucji. Jej funkcję
pełnią ustawy zasadnicze uchwalane przez parlament zwykłą większością głosów. Patrz:
Konstytucja Państwa Izrael,
tł. i wstęp K. Wojtyczek, Warszawa 2001, s. 9-10.
9
Tamże, s. 27-28.
10
S. Shetreet,
Between Three Branches of Government: Balance of Rights in Mat-
ters of Religion in Israel,
Jerusalem 2001, s. 66-67.
11
Konstytucja...
, dz. cyt., s.15.
66
ARTUR SKOREK
wszechogarniającej obecności religii przestała być dla wielu oczywista.
Spierano się, czy pojęcie żydowskości jest nieodłączną częścią judaizmu,
czy też istnieją pozareligijne elementy etosu Żyda. Postawa członków
gmin żydowskich wahała się od całkowitego zaakceptowania fali seku-
laryzacji i wyparcia się swej dawnej wiary, aż do izolacji od wszelkich
wpływów świeckiego świata.
12
1. Prawo powrotu
Głębokie podziały i zaciekła rywalizacja Żydów w diasporze prze-
niosły się w XX wieku do
jiszuwu
, a później Państwa Izrael. Spór po-
wszechnie nazywano pytaniem o to „kto jest Żydem?” Był on podstawą
dla licznych tarć między świecką i religijną częścią społeczeństwa oraz
osią walki o charakter i ustrój Izraela. Próby defi nicji żydowskości na-
brały nowego znaczenia w świetle masowego napływu do Państwa Izra-
el bardzo zróżnicowanych etnicznie i kulturowo grup żyjących dotąd
w diasporze. Instytucje państwowe stanęły przed dylematem kogo uznać
za uprawnionego do osiedlenia się w Izraelu. Przedstawiciele ortodoksyj-
nego judaizmu opowiedzieli się za nadaniem przywileju imigracyjnego
jedynie osobom będącym Żydami zgodnie z prawem religijnym (
hala-
chą
), a więc dzieciom Żydówek lub konwertytom. Według świeckich po-
lityków lewicowych słuszne było przyjęcie socjologicznej defi nicji Żyda
i pozwolenie na osiedlenie się osobom, które same identyfi kują się z na-
rodem żydowskim.
13
Zgodnie z polityką pierwszych rządów izraelskich, mającą na celu
łagodzenie konfl iktów między świecką i religijną częścią społeczeństwa,
nie zdecydowano się początkowo na jasne rozstrzygnięcie tej sprawy na
drodze ustawowej. Uchwalone w 1950 roku
Prawo powrotu
oraz
Ustawa
o narodowości
z 1952 roku dawały każdemu Żydowi możliwość osied-
lenia się w Państwie Izrael i otrzymania jego obywatelstwa.
14
Jednak
w obliczu masowego napływu
olim
(imigrantów żydowskich) służby
państwowe były zmuszone do stosowania w praktyce określonej defi ni-
cji żydowskości. Polityka imigracyjna była w tej kwestii uzależniona od
12
A. Zarembski,
Refracted Vision. An Analysis of Religious-Secular Tensions in
Israel
, Jerusalem 2005, s. 14-15.
13
M. Edelman,
A Portion of Animosity: The Politics of the Disestablishment of
Religion in Israel,
„Israel Studies” 5: 2000 no. 1, s. 217-218.
14
E. Don-Yehiya, dz. cyt., s. 73-74.
ROLA ORTODOKSYJNEGO JUDAIZMU W KSZTAŁTOWANIU PRAWA...
67
„wewnętrznych dyrektyw służbowych”. Ich treść często się zmieniała
i była zależna od afi liacji politycznych kolejnych ministrów spraw we-
wnętrznych.
15
Sytuacja zmieniła się w 1958 roku, kiedy Israel Bar Jehuda
z lewicowej partii Achdut ha-Awoda wprowadził wiążące rozporządzenie
dotyczące rejestru ludności. Obligowało ono urzędników państwowych
do uznawania za obowiązującą każdej deklaracji dotyczącej narodowości,
która została złożona przez imigranta „w dobrej wierze”. Rozporządze-
nie wywołało burzę polityczną. Naciski ortodoksyjnych Żydów zaowo-
cowały dodaniem do niego zapisu mówiącego, że za Żyda (w rozumieniu
etnicznym, nie wyznaniowym) nie może zostać uznana osoba wyznająca
religię inną niż judaizm. Po raz pierwszy w Izraelu ofi cjalny dokument
świeckiego państwa połączył kwestie narodowości z wyznaniem.
16
Dwa
lata później nowy minister spraw wewnętrznych (z religijnej partii Maf-
dal) wydał nowe instrukcje. Zgodnie z nimi, za Żyda uznano osobę, której
matka była Żydówką lub która poddała się konwersji zgodnie z wymoga-
mi ortodoksyjnego judaizmu.
17
W roku 1969 Sąd Najwyższy stwierdził w swym orzeczeniu, że mi-
nister spraw wewnętrznych nie może kierować się w swej działalności
prawem
halachicznym
i wydawane przez niego rozporządzenia w spra-
wach określania narodowości nie mogą opierać się na religijnej defi nicji
żydowskości.
18
Wywołało to oburzenie partii religijnych, które uznały,
że złamane zostało
status quo
w stosunkach państwo–religia. Ich szybka
i żywiołowa kampania polityczna doprowadziła do przypieczętowania obo-
wiązującej dotychczas instrukcji ministra poprzez uchwalenie poprawki do
Prawa powrotu
w 1970 roku. Religijna defi nicja Żyda uzyskała moc usta-
wy państwowej, legitymizując praktykę urzędników publicznych. Jedynym
zwycięstwem polityków spoza kręgu ortodoksyjnego judaizmu był brak
jednoznacznego zdefi niowania konwersji, o co zabiegała Mafdal.
19
Parlament izraelski nie zmienił do dziś zapisów
Prawa powrotu
.
Można to uznać za duży sukces środowisk religijnych, choć nie były one
do końca usatysfakcjonowane ostateczną formą ustawy.
Prawo powro-
15
U. Huppert,
Izrael na rozdrożu
, Łódź 2001, s. 220 (przypis).
16
Więcej na ten temat w: E. Don-Yehiya, dz. cyt., s. 74-75.
17
Tamże, s. 78.
18
Sąd uznał, że dzieci Binjamina Szalita, wbrew opinii ministra Szapiro z Mafdal,
mogą zostać zarejestrowane jako Żydzi, pomimo tego, że nie spełniają kryteriów
hala-
chicznych
(ich matka nie była Żydówką, oboje rodzice byli ateistami). Patrz: H. Sachar,
A History of Israel: From the Rise of Zionism to Our Time
, New York 1993, s. 606-607.
19
E. Don-Yehiya, dz. cyt., s. 82.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • zawrat.opx.pl
  • Archiwum
    Powered by wordpress | Theme: simpletex | © Nie można obronić się przed samym sobą.