HENRYK  SIENKIEWICZ – WYBÓR  NOWEL  I  OPOWIADAŃ

Oprac. Tadeusz Bujnicki  BN I/231

H. Sienkiewicz – ur. 5 maja 1846 w Woli Okrzejskiej. Od 1861 jego rodzina znalazła się w Warszawie.

Jako 19-latek pisze powieść Ofiara – zniszczona. W czasie studiów (filologia) publikuje  powieść Na marne, pisał ją 2 lata (1869-71), Kraszewski ocenił ją bardzo wysoko.

Nakładem „Przeglądu Tygodniowego” ukazały się dwa opowiadania Sienkiewicza Humoreski z teki Worszyłły – właściwy debiut pisarski Sienkiewicza. Można je zaliczyć do „krótkiej prozy”. Utwór stanowi wzorcową realizację założeń programu prozy tendencyjnej. Obóz młodych (Chmielowski, Antoni Gustaw Bem) przyjęci utwory z uznaniem.

Program obozu młodych:

·         Praca organiczna

·         Praca u podstaw

·         Rozwój przemysłu

·         Emancypacja kobiet, asymilacja „obcych”

·         Problem ciemnoty chłopów

·         Zwalczanie anachronicznych przesądów stanowych, obyczajowych, społecznych, pozostałości feudalizmu

·            Wyznaczanie szczególnej roli literaturze, która powinna zrywać z romantycznymi szablonami i romantyczną wizją poety-wieszcza

·             Literatura jako głos w sprawie reedukacji narodowej

·             Literatura jako funkcja wychowawcza i naukowa

Te przekonania doprowadziły do powstania modelu prozy tendencyjnej, głoszącej, że dobre dzieło lit. może być wykonane tylko „metodą realną”. Dzieło sztuko winno się zbliżać do dzieła naukowego.

Cechy literatury tendencyjnej:

·         powieść ma stać pomiędzy lit. piękną a naukową

·         tezowość

·         kompozycja zamknięta

·         aktualność przedstawianego problemu

·         ton antyfeudalny

·         mieszczańska koncepcja postępu

·         reprezentatywność bohatera

·         czarno-biała technika przedstawień

Sienkiewicz obok Orzeszkowej stworzył typ tendencyjnego opowiadania i to w dwóch wariantach (z tragicznym zakończeniem i happy endem).

Sienkiewicz nowelę doprowadził do artystycznego mistrzostwa. Był to gatunek nowy na polskim gruncie.

W czasie, gdy Sienkiewicz zaczynał pisać nowele, uważano ją za krótki, ograniczony tematycznie utwór, nie posiadający wyrazistych kontur; różne nazwy: obrazek, powiastka, szkic, gawęda.

Cechy noweli:

·         kompozycja zamknięta o wyrazistym zakończeniu

·         jednowątkowość – skupienie na jednym ważnym wydarzeniu

·         ograniczenie i kondensacja czasu

·         wyrazistość sylwetki bohatera

·         często pojawia się kontur dramatyczny

·         wyraźny punkt kulminacyjny

·         czasem pojawia się retardacja, by opóźnić główne punkty akcji

·         posługiwanie się paralelą, kontrastem, stopniowaniem w sensie kompozycyjnym i stylistycznym

·         wprowadzenie zaskakującej niespodzianki

·         dynamiczna konstrukcja, ale czasem wykorzystanie motywów statycznych

·         czasem uwaga zamiast na zdarzeniu, skupiona na bohaterze (podkreślone przez tytuł noweli).

Sienkiewicz – jeden z pionierów nowoczesnej polskiej nowelistyki.

Nowele odwołujące się do tradycji gawędy szlacheckiej: Stary sługa (1875), Hania (1876), Selina Mirza. Te trzy opowiadania zatytułowano zbiorczo Szkice z natury i życia (podpisane pseudonimem Litwos). Potem nazwano je „małą trylogią”.

Lata 1876-1878 Sienkiewicz spędził w USA. Wyjechał tam jako korespondent „Gazety Polskiej”. W tym okresie powstały Listy z podróży – cykl reportaży.

Najważniejszy tekst napisany w pierwszym roku pobytu w Stanach – Szkice węglem. Prus, Chmielowski, Bogusławski ocenili nowelę wysoko, poza tym negatywne opinie. Sienkiewicza oskarżano o pesymizm, brak wiary, nihilizm moralny. Niepokój budził radykalizm utworu. Najwnikliwiej przedstawił autor kwestię chłopską – główny boh. pochodzi z ludu. Budowa nie odpowiada klasycznej noweli – rozpiętość fabuły, liczne dygresje, rozbudowany komentarz odautorski – forma bliższa małej powieści.

Utwory napisane w latach 1878-1882, układają się w 3 podstawowe kręgi tematyczne:

1.      ludowy (Janko Muzykant, Jamioł, Za chlebem)

2.      amerykański (Orso, Przez stepy, Sachem)

3.      patriotyczny (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Latarnik, Nowela tatarska)

Obszerniejsze nowele nazywa się tzw. „szkicami powieściowymi”.

Pierwsze próby unowocześnienia noweli: Jamioł (1878), Janko Muzykant (1879) – napisane w Paryżu i nieco późniejszy Orso. Dwie pierwsze łączy temat ludowy i dziecięcy zarazem. Orso – na poły baśniowy i sentymentalny; opowiada o złym dyrektorze cyrku i krzywdzonych przez niego dzieciach Jenny i Orsie.

Jamioł i Janko Muzykant­ – brak pozytywistycznego programu. Świat przedstawiony sprowadzony do prostych i laboratoryjnych ujęć wiejskiego środowiska.

JAMIOŁ – metoda realistyczna połączona z naturalizmem; elementy prozy eksperymentalnej – w Zolowskim rozumieniu terminu. Koncepcja utworu oparta na darwinowskiej tezie o zniszczeniu słabych i bezbronnych w bezwzględnej walce o byt (trudny los dziecka). Nie ma tu interwencji opatrzności, o rozwoju wydarzeń decydują prawa przyrody.

Narracja skondensowana, eliptyczność zdarzeń – fabuła obejmuje tylko kilka godzin. Akcja toczy się we wsi Łupiskóry. Wszystko skupia się wokół 3 sytuacji: w kościele (nieszpory po pogrzebie Kalinstowskiej, która osierociła 10-letnią córkę Marysię), karczmie (baby po pogrzebie przychodzą tam z Marysią, mówią jej, że zawsze będzie nad nią czuwał anioł) i lesie (powrót dziewczynki do domu przez las – tragiczny finał).

W podtytule „obrazek wiejski”, a więc przewaga elementów statycznych, obrazkowa malarskość i plastyczność – scena I w kościele.

Scena ost. – w lesie to kulminacja utworu, najmocniej zdynamizowana.

Las i przyroda są upersonifikowana, pół baśniowe, pół poetyckie, łudzą czytelnika optymistycznym zakończeniem.

JANKO MUZYKANT – metoda realistyczna łączy się tu z tradycją romantyczną. Utwór posiada cechy małej biografii odmieńca. Narodziny i śmierć – ramy noweli. Uschematyzowane i powtarzalne sceny z życia chłopca, podporządkowane jego wrażliwości na muzykę.

Fabuła koncentruje się wokół 3 wydarzeń: nocnej wyprawy Janka do kredensu, sądu u wójta i śmierci Janka. Są to jakby mini nowele w obrębie całości.

Motyw przewodni – statyczne skrzypce. Pełnią 2 funkcje: są elementem sprawczym zdarzeń i pośrednio przyczyną śmierci Janka, a także przedmiotem marzeń chłopca.

Z PAMIĘTNIKA POZNAŃSKIEGO NAUCZYCIELA – nowela patriotyczna (powodem powrotu do takiej tematyki jest sytuacja polityczna kraju – działalność germanizacyjna i rusyfikacyjna). Narratorem w noweli jest Wawrzynkiewicz – nauczyciel domowy. Pojawiają się motywy szykan narodowych, a także działań przeciwko nim – nauczanie ojczystej historii, wpajanie patriotyzmu.

Ujęcie problematyki narodowej w ramy motywacji pedagogicznej – funkcja tuszująca antyzaborowe akcenty i nadaje utworowi sens ogólniejszy.

Artystyczna struktura narracji – relacja pamiętnikarska, kreacja narratora-nauczyciela, świadka i uczestnika wydarzeń. Narrator przekształca się tu w pedagoga-pozytywistę.

3 podstawowe cechy gatunkowe noweli – fikcja fragmentaryczności (sugeruje ją sam tytuł „z’), wyeksponowanie postaci narratora, mocno wyodrębniona i zindywidualizowana sytuacja końcowa - śmierć Michasia. Nowela ma jednak charakter zamknięty i całościowy. Cechuje ją aktualność problematyki.

NOWELA TATARSKA – wprowadzenie do historyczności w Trylogii. Ujawniają się tu nowe właściwości stylu pisarskiego Sienkiewicza – stylizacja, umiejętnie zrekonstruowana mentalność XVII wiecznego szlachcica. Bohatera zarazem posiada cechy ponadczasowe i uniwersalne, co pozwala wiązać go z epoką współczesną pisarzowi.

Szereg aluzji do Księcia niezłomnego Słowackiego.

Splatają się tu motywy patriotyczne i religijne – sarmacki światopogląd.

Wykorzystana struktura „staropolskiej kroniki – diariusza”.

Konstrukcja zdarzeń podobna do przygodowego modelu powieści historycznej Waltera Scotta.

Narrator – Aleksy Zdanoborski, szlachcic, przekonany o wyjątkowości swojego urodzenia – ideologia szlachecka. Kieruje to czynami i decyzjami boh. Sienkiewicz rekonstruuje sarmacką mentalność – idealizuję postawę bohatera.

Zdarzenie w noweli dwu różnych rzeczywistości i dwu odmiennych epok historycznych. Współczesność przeciwstawiona epoce wielkich czynów i  wielkich ludzi.

LATARNIK – najwybitniejsza nowela Sienkiewicza i arcydzieło polskiej nowelistyki. Powstała pod koniec 1880 r., opublikowana w „Niwie”. Niezbyt pochlebnie przyjęta przez współczesnych, docenili ją dopiero krytycy młodopolscy (nawet Brzozowski – jeden z najostrzejszych krytyków Sienkiewicz).

Latarnik – jedno z ogniw cyklu nowel patriotycznych. 

Pomysł fabularny powstał z anegdoty (korespondencja Juliana Horaina), której boh. był emigrant Siellawa. Utracił posadę latarnika  z powodu zaczytania się w powieść Kaczkowskiego Murdelio.

Model patriotyczny opiera się tu na wykorzystaniu inspirującego wpływu Inwokacji z Pana Tadeusza.

Boh. noweli skupia w sobie losy patriotycznej i żołnierskiej emigracji, jest też plebeliuszem – pokrewieństwo z bohaterami ludowej nowelistyki.

Nowele o wysokich walorach artystycznych, powstałe po Latarniku: Wspomnienie z Maripozy, Bartek Zwycięzca, Sachem. Dominują tu motywy narodowe i społeczne zagadnienia.

1882 r. – Sienkiewicz zostaje redaktorem neokonserwatywnego „Słowa”.

WSPOMNIENIE Z MARIPOZY – publikowana w 3 odcinkach w „Słowie”.

Nowela stanowi treściową paralelę Latarnika. Samotny starzec (Putrament), zrywający kontakty z rodakami, nadal pozostaje w duchowym związku z ojczystą ziemią i mową. Przyczyną ugruntowania tego związku jest Biblia w tłum. Jakuba Wujka.

Budowa noweli jest luźna, gawędowa.  

BARTEK ZWYCIĘZCA – opublikowany w „Słowie”; tym utworem Sienkiewicz zamknął cykl o ludowym temacie. W obrębie tego cyklu Bartka najwięcej łączy ze Szkicami węglem i Za chlebem.

W noweli akcent położony na ucisk narodowy, wyobcowanie z własnego rodzinnego środowiska.

Bartek Słowik – ulega wynarodowieniu. Stale akcentowana głupota Bartka.

Gatunkowo Bartek to rodzaj „małej powieści” o dość rozbudowanej fabule i rozpiętości czasu zdarzenia.

Zestawienie tragiczności losu bohatera z groteskowością jego zachowań.

SACHEM – klasyczna nowela o skondensowanej fabule. Budowa utworu – logiczna, koncentrująca się na fabule.

Paralele między ginącą społecznością indiańską a losami Polaków (teza o parabolicznym charakterze noweli Samuela Sandlera).

Tematem są dzieje miasta – Chiawatty (napad na indiańską osadę i wymordowanie wszystkich mieszkańców)

Występuje gradacja napięcia, retardacje. Napięcie budowane jest kontrapunktowo – obok ciągu widowiska cyrkowego (w Antylopie – miasto niemieckich osadników), przedstawione są reakcje widzów.

Punkt kulminacyjny – śpiew Sachema (syna wodza Czarnych Wężów, którego po śmierci całego szczepu przygarnął i wychował właściciel cyrku)

Sachem zamyka w twórczości Sienkiewicza okres dominowania noweli, stanowi cezurę w jego pisarstwie. Odtąd dominować będzie wielka powieść.

Praca nad Ogniem i mieczem – punkt zwrotny w twórczości Sienkiewicza. Sięgając po powieść historyczną, wystąpił jak gdyby wbrew duchowi epoki. Ramy gatunkowe powieści historycznej sprecyzowane zostały już wcześniej (Walter Scott, polska gawęda szlachecka, powieści Jeża, Kraszewskiego). Jednak Sienkiewicz syntetyzuje ten gatunek, i synkretyzuje zarazem. Łączy elementy epopei, baśni, powieści przygodowej, współczesnej powieści realistycznej.

Początkowo Sienkiewicz nie chciał stworzyć wielkiej powieści, zamierzał napisać 6-odcinkową powieść Wilcze gniazdo.

Nie oznacza to, że Sienkiewicz całkowicie zerwał z nowelistyką. Powstały jeszcze Legenda żeglarska, Na jasnym brzegu, Organista z Ponikły, Dzwonnik, Ta trzecia.