[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Adam Skibiński Uniwersytet Szczeciński Gregory Bateson i kontek- stowa teoria komunikacji. Różnica, która czyni różnicę, i wzorzec, który łączy* 1. Ewolucja myśli Gregory Bateson (1904‑1980), tytułowy bohater tego artykułu, angielski antro‑ polog, biolog i cybernetyk, aktywny zawodowo głównie w USA, zasłynął jako badacz natury poznania istot żywych. Był postacią niezwykłą, człowiekiem o przenikliwym umyśle i rozległym horyzoncie intelektualnym, który wywarł znaczny wpływ na rozwój teorii komunikacji, antropologię kulturową, ilozoię New Age , ekologię czy psychoterapię, w tym szczególnie na systemową terapię rodzin. Tuż pod koniec życia przedstawił niedokończoną syntezę biologii pozna‑ nia, nazywaną przez niego samego ekologią umysłu . Jej zapowiedź zawarł w swojej głównej książce, ostatniej wydanej za życia pracy pt. Umysł i przyroda (Bateson, 1996 [1979]) 1 . Myśl Batesona podlegała długiej i ciekawej ewolucji Gregory był najmłodszym synem Williama Batesona (1861‑1926), znanego angielskiego biologa i genetyka, twórcy samej nazwy „genetyka”, przeciwnika teorii Darwina. Ojciec Gregory’ego * W tekście tym wykorzystałem fragmenty drugiego rozdziału mojej pracy habilitacyjnej, Homo Signiicus (Warszawa 2003, Wyd. IMEX‑GRAF.), w zmodyikowanej, skróconej i poprawionej wersji. 1 Polskie tłumaczenie tej książki, wydane w 1996 roku przez PIW, pełne jest błędów i przeinaczeń, dlatego z publikacją należy zapoznawać się w oryginale. Adam Skibiński 70 wyznaczył jego ścieżkę edukacji, dlatego początkowo studiował on zoologię. Szybko jednak zainteresował się antropologią, co zaowocowało ukończeniem studiów antropologicznych oraz cyklicznymi badaniami na Nowej Gwinei i Bali prowadzonymi m.in. wraz ze znaną amerykańską antropolog Margaret Mead, jego żoną od 1936 do 1950 roku. Jednak do końca życia Gregory Bateson uważał się za biologa i z perspektywy biologa należy odczytywać jego późniejsze idee, także te z zakresu teorii porozumiewania się. Po kilkunastoletnim okresie zainteresowania antropologią Bateson stopniowo skierował swoją uwagę na zjawiska komunikacji interpersonalnej, a zwłaszcza ich psychopatologię, uznając, że w porozumiewaniu się najwięcej można się dowie‑ dzieć o prawidłowościach, badając ich zaburzenie. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. Gregory Bateson aktywnie uczestniczył w ruchu pierwszej, klasycznej cybernetyki, co wyrażało się jego udziałem w słynnych konferencjach Macy Foundation, a także intensywnymi kontaktami ze środowiskiem badaczy‑ ‑cybernetyków, m.in. Warrenem McCullochem, Norbertem Wienerem oraz Hein‑ zem von Foersterem. Zainteresowanie psychopatologią komunikacji zaowocowa‑ ło współpracą ze szwajcarskim psychiatrą Jürgenem Rueschem nad systemową teorią komunikacji interpersonalnej w kontekście terapeutycznej komunikacji psychiatry i jego pacjenta (Bateson, Ruesch, 1951), w której Bateson wykorzystał na swój sposób teorię typów logicznych Bertranda Russella i Alfreda Whiteheada do modelowania systemowych procesów porozumiewania się. Od 1952 roku do końca lat pięćdziesiątych XX w. Gregory Bateson pracował nad dwoma projektami z zakresu psychopatologii komunikacji, wspólnie ze współpra‑ cownikami z grupy badawczej z Veterans Administration Hospital, tzw. grupą Bate‑ sona, w składzie: Don D. Jackson, Jay Haley, John Weakland i Bill Fry. W projektach tych wypracowano podstawy komunikacyjnej czy też społecznej teorii schizofrenii, w której proces powstawania schizofrenii tłumaczony jest poprzez mechanizm tzw. podwójnego wiązania ( double bind ). Podwójne wiązanie to przykład zakłócenia w komunikacji opartego na pozornym wyborze, który prowadzi do paradoksal‑ nych konsekwencji, tak jak w słynnym dictum Henry’ego Forda: „możesz wybrać dowolny kolor Forda, pod warunkiem że będzie czarny”. Rola podwójnego wiązania w teorii komunikacji Batesona omówiona zostanie w dalszej części artykułu. Po zakończeniu pracy nad psychopatologią komunikacji Bateson zajął się bada‑ niami nad porozumiewaniem się zwierząt, m.in. delinów. W tym czasie rozwijał swoją kontekstową teorię komunikacji w świecie istot żywych, a także przedstawił ostateczną wersję teorii poziomów uczenia się i komunikacji. Prace te doprowa‑ dziły go później do sformułowania podstaw teorii ekologii umysłu, gdzie zjawi‑ ska umysłowe ( mental ) pojmowane są jako procesy poznawcze w najszerszym znaczeniu tego słowa, a przez to charakterystyczne dla całego świata istot żywych. Cybernetyczna analogia powtórzenia podobnego wzorca między procesami ewolucyjnymi a procesami umysłowymi każe pojmować ewolucję i świat istot żywych w podobnych kategoriach: jako świat tworzenia i wysyłania bodźców, świat Gregory Bateson i kontekstowa teoria komunikacji… 71 informacji, kodów i wzorców, świat procesów znakowych, organizacyjnie odmien‑ ny od świata izykalnego, materii i energii, choć w nim zanurzony i oparty na nim. Gregory Bateson pojmował umysł jako zjawisko obecne w całej przyrodzie ożywionej, gdyż umysł to sposób organizowania się informacji , czyli, jak często mawiał, różnicy, która czyni różnicę , i jako taki przysługuje każdemu organizmo‑ wi żywemu zdolnemu do dokonywania rozróżnień w swoim otoczeniu. Informa‑ cja jako różnica, która czyni różnicę, wyraża adaptacyjną zdolność organizmów żywych do odróżniania zdarzeń istotnych dla przetrwania, czy ogólnie żywotnych dla ich prawidłowego funkcjonowania. Poprzez myślenie w kategoriach informacji i wzoru Bateson wskazuje na uniwersalny wymiar umysłu w kategoriach samoor‑ ganizacji procesów poznawczych, ekologicznych i ewolucyjnych w system autorefe‑ rencyjny w cybernetycznym znaczeniu sprzężenia zwrotnego systemu poznającego z samym sobą. Nielinearne sprzężenie przyczyny i skutku nie jest już pojmowa‑ ne jako zaburzenie procesu komunikacji, jak w przypadku podwójnego wiązania, ale wprost przeciwnie – stanowi zasadniczą właściwość procesów poznawczych w organizmach żywych i w ich relacji z gatunkowo rozpoznawanym otoczeniem. Gregory Bateson odszedł od wąskiego, antropocentrycznego rozumie‑ nia umysłu na rzecz globalnego rozumienia procesów poznawczych jako cech ekosystemów, gdyż w jego rozumieniu umysł tworzy systemową całość razem ze zdarzeniami i przedmiotami, które realizują jego funkcje poznawcze. W tym sensie umysłem nazwiemy wielopoziomowy system poznawczy zdolny do autono‑ micznego różnicowania bodźców w sobie i w swoim otoczeniu. Bateson wcześnie dostrzegł ścisły związek biologii z aktywnością poznawczą organizmów. W swojej teorii ekologii umysłu sformułował kryteria dla wyróżnienia procesów umysło‑ wych w systemach żywych. Model ten sprowadza do wspólnego mianownika jego prace w zakresie komunikacji interpersonalnej oraz teorii uczenia się, które opar‑ te są na specyicznej, szerokiej interpretacji teorii typów logicznych. Tym samym koncepcje Batesona stworzyły podwaliny pod model epistemologii cybernetycz‑ nej (Keeney, 1983). Ta ostatnia jest zasadą wyjaśniania procesów poznawczych w oparciu o zależności wynikające z systemowych sprzężeń zwrotnych, proce‑ sów różnicowania i generowania informacji w autonomicznych systemach żywych. Model epistemologii cybernetycznej tworzy metateorię procesów poznania, czyli warunków poznania jako takiego, a opiera się na założeniu, że ewolucja biolo‑ giczna jako wzorzec posiada wspólne cechy formalne (strukturalne) z procesem umysłowym, czyli wzorcem, który łączy , co stanowi treść tego rozdziału. 2. Jedność w wielości: przekroczenie dualizmu Punktem wyjścia dla założeń systemowej teorii komunikacji Batesona jest zdol‑ ność organizmów żywych do tworzenia informacji, do dokonywania rozróżnień Adam Skibiński 72 wokół siebie. Zdolność ta przejawia się u istot ludzkich w możliwości tworzenia symbolicznych opisów zdarzeń. Samodzielne dokonywanie rozróżnień poznaw‑ czych w sobie i wokół siebie stanowi podstawę podziału na odrębne organiza‑ cyjnie sfery Creatura i Pleroma . Ten podstawowy dla jego teorii podział poję‑ ciowy Gregory Bateson zapożyczył od twórcy psychologii głębi, Carla Gustava Junga (1875 ‑1961), z jego słynnych „Siedmiu kazań dla umarłych” ( Septem Sermo‑ nes ad Mortuos , Jung 1993 [1961]), i przeniósł do analizy procesów umysłowych. Pomiędzy światem przyrody nieożywionej ( Pleroma ), a światem istot żywych ( Creatura ) istnieje fundamentalna różnica organizacyjna polegająca na zdolności istot żywych do samodzielnego tworzenia informacji, czyli autonomicznej zdol‑ ności do dokonywania rozróżnień w sobie samym i w swoim otoczeniu (Bateson, Bateson, 1987, s. 16). Organizmy żywe dokonują rozróżniania w obszarze zdarzeń izycznych, we własnym ciele, i potraią działać na bazie tych samodzielnie doko‑ nywanych rozróżnień. W opisie kryteriów procesu umysłowego Gregory Bateson podjął próbę połą‑ czenia rygoru naukowego z ilozoicznym namysłem. Próba ta dotyczyła przy‑ wrócenia do obszaru biologii pojęcia umysłu w roli uniwersalnej właściwości organizacyjnej świata istot żywych bez jednoczesnych podejrzeń o mentalizm lub antropomorizację biologii. Poglądy Batesona cechuje monizm psychoizycz‑ ny, jednolity pogląd na świat, który umożliwia zarówno naukową precyzję opisu, jak i systemowe podejście do pojęć wykluczanych ze sfery nauki. Monizm zakła‑ da jedność właściwości organizacyjnych procesów zachodzących w organizmach żywych i procesów poznawczych, w których udział mają dokonujące się przez miliony lat procesy ewolucyjne. Ewolucja kreuje wyrainowanie naszej organiza‑ cji, włącznie z tak złożonym organem, jak ludzki mózg, który w swej złożoności zaprasza nas do traktowania takiego wyrainowania jako procesu umysłowego. Gdy mówimy, że Gregory Bateson pojmuje ewolucję jako proces umysłowy ( mental process ), to używamy pewnego skrótu myślowego. Warto odróżniać Bate‑ sonowskie rozumienie ewolucji od witalizmu Henriego Bergsona czy panteizmu w stylu Teilharda de Chardin. Bateson świadomie unikał w takim samym stop‑ niu redukcyjnego materializmu, który usunął z przyrodoznawstwa rozważania nad umysłem, jak i wszelkich postaci metaizycznego idealizmu, odrywającego zjawiska umysłowe od izycznych i biologicznych. Rozumienie ewolucji biologicz‑ nej jako procesu analogicznego do procesu umysłowego oznacza, że posiada ona wspólne cechy z innymi procesami systemowymi na poziomie organizacji czy też porządku zdarzeń, a w takim samym stopniu dotyczy to procesów umysłowych. Analogia wzorca między procesami ewolucji a procesami umysłowymi łączy w sobie formalny, strukturujący i „szkieletowy” ( skeletal ) charakter podejścia Batesona do tych zjawisk (por. Bateson, Bateson, 1987, s. 7), co wyznacza myśle‑ nie w kategoriach struktury lub inaczej ramy, a zatem formalnych warunków dla zaistnienia wspólnego wzorca. Elementy szkieletu łączą reguły zjawisk ewolu‑ cji w sensie biologicznym i reguły procesów umysłowych poprzez analogię ich Gregory Bateson i kontekstowa teoria komunikacji… 73 porządków. Istnienie dwóch różnych porządków świata, Pleroma i Creatura , stwarza możliwość wyjaśnienia, jak pisze Bateson (1996 [1979]), „wzorca, który łączy” (s. 19). Kluczowa właściwość procesów umysłowych obecna w świecie Creatura to zdolność systemu poznającego do wyodrębniania wzorców (poznaw‑ czych). Jako wzorzec rozumiany będzie tutaj względnie trwały układ relacji proce‑ sów w systemie. W książce Umysł i przyroda Bateson zadaje znamienne pytanie, które wyraża najważniejszą myśl jego koncepcji umysłu: Jaki jest wzorzec, który łączy wszyst‑ kie żywe stworzenia? (Bateson, Bateson, 1987, s. 8). Pytanie to dotyczy zjawisk poznawczych jako zdarzeń ze świata Creatura . Określenie wzorca łączącego procesy umysłowe i proces ewolucji jako modelowej analogii samo pokazuje najbardziej charakterystyczną cechę systemowej teorii Batesona, którą zamknąć można w określeniu jedność wielości . Konieczna jedność przyrody i umysłu ozna‑ cza, że umysł odnajduje siebie w przyrodzie, w samozwrotnej organizacji proce‑ sów różnicowania, jako wzorzec wzorców samoorganizowania się informacji, kodowania i komunikacji wewnątrz jednej i tej samej izycznej osnowy. Wspólna metaforycznie podstawa umysłu i przyrody oznacza jedność, unisubstancjalizm (Puła, 2000), tożsamość substancji, w której procesy umysłowe stanowią emer‑ gentny rezultat, czyli systemową reorganizację procesów biologicznych na innym, wyższym poziomie logicznym. Reorganizacja procesów w systemie żywym tworzy, w ramach materialnej podstawy, zróżnicowanie zdolne do samodziel‑ nej epistemologii. Jak pisze córka i kontynuatorka myśli Gregory’ego Batesona, Mary Catherine Bateson, we wstępie do pośmiertnie wydanej książki Angel Fears : „Umysł bez materii nie może istnieć; materia bez umysłu może istnieć, ale nie jest dostępna poznaniu” (Bateson, & Bateson, 1987, s. 6). Proces tworzenia różnic w świecie Creatura oznacza wielość w jedności. Kate‑ goria różnicowania ( distinction ) leży u podstawy modelu wyjaśniania procesów umysłowych. Różnica przywołuje świat poznawany do istnienia, ale sama w sobie jest działaniem istniejącego już systemu poznającego i choć przez system jest generowana, to nie jest w nim samym zlokalizowana, a jedynie przezeń umoż‑ liwiana. Różnica to relacja między możliwościami i pamięcią systemu poznają‑ cego a tym, co system doświadcza jako zdarzenie. Ewolucja musiała „dopraco‑ wać się” takiej możliwości doświadczenia. Dokonywanie rozróżnień przywołuje do istnienia zakodowaną wersję zdarzeń . System tworzy różnicę jako relację ze swoimi własnymi elementami. Różnica traktowana jest przez Batesona jako rela‑ cja minimum trójskładnikowa, w którą wchodzą, ujęte jako „stopklatka” w proce‑ sie, zjawisko A i zjawisko B wewnątrz kontekstu X wobec systemu porównującego C („komparatora”) jako podsystemu w systemie poznającym S. Do takiego rozu‑ mienia pojęcia różnicy będę się tu odwoływać. Dokonywanie różnicowania to fundamentalny akt poznawczy służący reor‑ ganizacji strumienia zdarzeń w osobne jednostki, których organizacja modyiku‑ je z kolei sam przebieg procesów poznawczych. W procesach tych dokonujemy [ Pobierz całość w formacie PDF ] |