[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Adam Skibiński
Uniwersytet Szczeciński
Gregory Bateson i kontek-
stowa teoria komunikacji.
Różnica, która czyni różnicę,
i wzorzec, który łączy*
1.
Ewolucja myśli
Gregory Bateson (1904‑1980), tytułowy bohater tego artykułu, angielski antro‑
polog, biolog i cybernetyk, aktywny zawodowo głównie w USA, zasłynął jako
badacz natury poznania istot żywych. Był postacią niezwykłą, człowiekiem
o przenikliwym umyśle i rozległym horyzoncie intelektualnym, który wywarł
znaczny wpływ na rozwój teorii komunikacji, antropologię kulturową, ilozoię
New Age
, ekologię czy psychoterapię, w tym szczególnie na systemową terapię
rodzin. Tuż pod koniec życia przedstawił niedokończoną syntezę biologii pozna‑
nia, nazywaną przez niego samego
ekologią umysłu
.
Jej
zapowiedź zawarł w swojej
głównej książce, ostatniej wydanej za życia pracy pt.
Umysł i przyroda
(Bateson,
1996 [1979])
1
.
Myśl Batesona podlegała długiej i ciekawej ewolucji Gregory był najmłodszym
synem Williama Batesona (1861‑1926), znanego angielskiego biologa i genetyka,
twórcy samej nazwy „genetyka”, przeciwnika teorii Darwina. Ojciec Gregory’ego
*
W tekście tym wykorzystałem fragmenty drugiego rozdziału mojej pracy habilitacyjnej,
Homo
Signiicus
(Warszawa 2003, Wyd. IMEX‑GRAF.), w zmodyikowanej, skróconej i poprawionej wersji.
1
Polskie tłumaczenie tej książki, wydane w 1996 roku przez PIW, pełne jest błędów i przeinaczeń,
dlatego z publikacją należy zapoznawać się w oryginale.
Adam Skibiński
70
wyznaczył jego ścieżkę edukacji, dlatego początkowo studiował on zoologię.
Szybko jednak zainteresował się antropologią, co zaowocowało ukończeniem
studiów antropologicznych oraz cyklicznymi badaniami na Nowej Gwinei i Bali
prowadzonymi m.in. wraz ze znaną amerykańską antropolog Margaret Mead,
jego żoną od 1936 do 1950 roku. Jednak do końca życia Gregory Bateson uważał
się za biologa i z perspektywy biologa należy odczytywać jego późniejsze idee,
także te z zakresu teorii porozumiewania się.
Po kilkunastoletnim okresie zainteresowania antropologią Bateson stopniowo
skierował swoją uwagę na zjawiska komunikacji interpersonalnej, a zwłaszcza ich
psychopatologię, uznając, że w porozumiewaniu się najwięcej można się dowie‑
dzieć o prawidłowościach, badając ich zaburzenie. Na przełomie lat czterdziestych
i pięćdziesiątych XX w. Gregory Bateson aktywnie uczestniczył w ruchu pierwszej,
klasycznej cybernetyki, co wyrażało się jego udziałem w słynnych konferencjach
Macy Foundation, a także intensywnymi kontaktami ze środowiskiem badaczy‑
‑cybernetyków, m.in. Warrenem McCullochem, Norbertem Wienerem oraz Hein‑
zem von Foersterem. Zainteresowanie psychopatologią komunikacji zaowocowa‑
ło współpracą ze szwajcarskim psychiatrą Jürgenem Rueschem nad systemową
teorią komunikacji interpersonalnej w kontekście terapeutycznej komunikacji
psychiatry i jego pacjenta (Bateson, Ruesch, 1951), w której Bateson wykorzystał
na swój sposób teorię typów logicznych Bertranda Russella i Alfreda Whiteheada
do modelowania systemowych procesów porozumiewania się.
Od 1952 roku do końca lat pięćdziesiątych XX w. Gregory Bateson pracował nad
dwoma projektami z zakresu psychopatologii komunikacji, wspólnie ze współpra‑
cownikami z grupy badawczej z Veterans Administration Hospital, tzw. grupą Bate‑
sona, w składzie: Don D. Jackson, Jay Haley, John Weakland i Bill Fry. W projektach
tych wypracowano podstawy komunikacyjnej czy też społecznej teorii schizofrenii,
w której proces powstawania schizofrenii tłumaczony jest poprzez mechanizm tzw.
podwójnego wiązania (
double bind
). Podwójne wiązanie to przykład zakłócenia
w komunikacji opartego na pozornym wyborze, który prowadzi do paradoksal‑
nych konsekwencji, tak jak w słynnym
dictum
Henry’ego Forda: „możesz wybrać
dowolny kolor Forda, pod warunkiem że będzie czarny”. Rola podwójnego wiązania
w teorii komunikacji Batesona omówiona zostanie w dalszej części artykułu.
Po zakończeniu pracy nad psychopatologią komunikacji Bateson zajął się bada‑
niami nad porozumiewaniem się zwierząt, m.in. delinów. W tym czasie rozwijał
swoją kontekstową teorię komunikacji w świecie istot żywych, a także przedstawił
ostateczną wersję teorii poziomów uczenia się i komunikacji. Prace te doprowa‑
dziły go później do sformułowania podstaw teorii ekologii umysłu, gdzie zjawi‑
ska umysłowe (
mental
) pojmowane są jako procesy poznawcze w najszerszym
znaczeniu tego słowa, a przez to charakterystyczne dla całego świata istot żywych.
Cybernetyczna analogia powtórzenia podobnego wzorca między procesami
ewolucyjnymi a procesami umysłowymi każe pojmować ewolucję i świat istot
żywych w podobnych kategoriach: jako świat tworzenia i wysyłania bodźców, świat
Gregory Bateson i kontekstowa teoria komunikacji…
71
informacji, kodów i wzorców, świat procesów znakowych, organizacyjnie odmien‑
ny od świata izykalnego, materii i energii, choć w nim zanurzony i oparty na nim.
Gregory Bateson pojmował umysł jako zjawisko obecne w całej przyrodzie
ożywionej, gdyż
umysł to sposób organizowania się informacji
, czyli, jak często
mawiał,
różnicy, która czyni różnicę
, i jako taki przysługuje każdemu organizmo‑
wi żywemu zdolnemu do dokonywania rozróżnień w swoim otoczeniu. Informa‑
cja jako różnica, która czyni różnicę, wyraża adaptacyjną zdolność organizmów
żywych do odróżniania zdarzeń istotnych dla przetrwania, czy ogólnie żywotnych
dla ich prawidłowego funkcjonowania. Poprzez myślenie w kategoriach informacji
i wzoru Bateson wskazuje na uniwersalny wymiar umysłu w kategoriach samoor‑
ganizacji procesów poznawczych, ekologicznych i ewolucyjnych w system autorefe‑
rencyjny w cybernetycznym znaczeniu sprzężenia zwrotnego systemu poznającego
z samym sobą. Nielinearne sprzężenie przyczyny i skutku nie jest już pojmowa‑
ne jako zaburzenie procesu komunikacji, jak w przypadku podwójnego wiązania,
ale wprost przeciwnie – stanowi zasadniczą właściwość procesów poznawczych
w organizmach żywych i w ich relacji z gatunkowo rozpoznawanym otoczeniem.
Gregory Bateson odszedł od wąskiego, antropocentrycznego rozumie‑
nia umysłu na rzecz globalnego rozumienia procesów poznawczych jako cech
ekosystemów, gdyż w jego rozumieniu umysł tworzy systemową całość razem
ze zdarzeniami i przedmiotami, które realizują jego funkcje poznawcze. W tym
sensie umysłem nazwiemy wielopoziomowy system poznawczy zdolny do autono‑
micznego różnicowania bodźców w sobie i w swoim otoczeniu. Bateson wcześnie
dostrzegł ścisły związek biologii z aktywnością poznawczą organizmów. W swojej
teorii ekologii umysłu sformułował kryteria dla wyróżnienia procesów umysło‑
wych w systemach żywych. Model ten sprowadza do wspólnego mianownika jego
prace w zakresie komunikacji interpersonalnej oraz teorii uczenia się, które opar‑
te są na specyicznej, szerokiej interpretacji teorii typów logicznych. Tym samym
koncepcje Batesona stworzyły podwaliny pod model
epistemologii cybernetycz‑
nej
(Keeney, 1983). Ta ostatnia jest zasadą wyjaśniania procesów poznawczych
w oparciu o zależności wynikające z systemowych sprzężeń zwrotnych, proce‑
sów różnicowania i generowania informacji w autonomicznych systemach żywych.
Model epistemologii cybernetycznej tworzy metateorię procesów poznania, czyli
warunków poznania jako takiego, a opiera się na założeniu, że ewolucja biolo‑
giczna jako wzorzec posiada wspólne cechy formalne (strukturalne) z procesem
umysłowym, czyli
wzorcem, który łączy
, co stanowi treść tego rozdziału.
2.
Jedność w wielości: przekroczenie dualizmu
Punktem wyjścia dla założeń systemowej teorii komunikacji Batesona jest zdol‑
ność organizmów żywych do tworzenia informacji, do dokonywania rozróżnień
Adam Skibiński
72
wokół siebie. Zdolność ta przejawia się u istot ludzkich w możliwości tworzenia
symbolicznych opisów zdarzeń. Samodzielne dokonywanie rozróżnień poznaw‑
czych w sobie i wokół siebie stanowi podstawę podziału na odrębne organiza‑
cyjnie sfery 
Creatura
i
Pleroma
. Ten podstawowy dla jego teorii podział poję‑
ciowy Gregory Bateson zapożyczył od twórcy psychologii głębi, Carla Gustava
Junga (1875 ‑1961), z jego słynnych „Siedmiu kazań dla umarłych”
(
Septem Sermo‑
nes ad Mortuos
, Jung 1993 [1961]), i przeniósł do analizy procesów umysłowych.
Pomiędzy światem przyrody nieożywionej (
Pleroma
), a światem istot żywych
(
Creatura
) istnieje fundamentalna różnica organizacyjna polegająca na zdolności
istot żywych do samodzielnego tworzenia informacji, czyli autonomicznej zdol‑
ności do dokonywania rozróżnień w sobie samym i w swoim otoczeniu (Bateson,
Bateson, 1987, s. 16). Organizmy żywe dokonują rozróżniania w obszarze zdarzeń
izycznych, we własnym ciele, i potraią działać na bazie tych samodzielnie doko‑
nywanych rozróżnień.
W opisie kryteriów procesu umysłowego Gregory Bateson podjął próbę połą‑
czenia rygoru naukowego z ilozoicznym namysłem. Próba ta dotyczyła przy‑
wrócenia do obszaru biologii pojęcia umysłu w roli uniwersalnej właściwości
organizacyjnej świata istot żywych bez jednoczesnych podejrzeń o mentalizm
lub antropomorizację biologii. Poglądy Batesona cechuje monizm psychoizycz‑
ny, jednolity pogląd na świat, który umożliwia zarówno naukową precyzję opisu,
jak i systemowe podejście do pojęć wykluczanych ze sfery nauki. Monizm zakła‑
da jedność właściwości organizacyjnych procesów zachodzących w organizmach
żywych i procesów poznawczych, w których udział mają dokonujące się przez
miliony lat procesy ewolucyjne. Ewolucja kreuje wyrainowanie naszej organiza‑
cji, włącznie z tak złożonym organem, jak ludzki mózg, który w swej złożoności
zaprasza nas do traktowania takiego wyrainowania jako procesu umysłowego.
Gdy mówimy, że Gregory Bateson pojmuje ewolucję jako proces umysłowy
(
mental process
), to używamy pewnego skrótu myślowego. Warto odróżniać Bate‑
sonowskie rozumienie ewolucji od witalizmu Henriego Bergsona czy panteizmu
w stylu Teilharda de Chardin. Bateson świadomie unikał w takim samym stop‑
niu redukcyjnego materializmu, który usunął z przyrodoznawstwa rozważania
nad umysłem, jak i wszelkich postaci metaizycznego idealizmu, odrywającego
zjawiska umysłowe od izycznych i biologicznych. Rozumienie ewolucji biologicz‑
nej jako procesu analogicznego do procesu umysłowego oznacza, że posiada ona
wspólne cechy z innymi procesami systemowymi na poziomie organizacji czy też
porządku zdarzeń, a w takim samym stopniu dotyczy to procesów umysłowych.
Analogia wzorca między procesami ewolucji a procesami umysłowymi łączy
w sobie formalny, strukturujący i „szkieletowy” (
skeletal
)
charakter podejścia
Batesona do tych zjawisk (por. Bateson, Bateson, 1987, s. 7), co wyznacza myśle‑
nie w kategoriach struktury lub inaczej ramy, a zatem formalnych warunków dla
zaistnienia wspólnego wzorca. Elementy szkieletu łączą reguły zjawisk ewolu‑
cji w sensie biologicznym i reguły procesów umysłowych poprzez analogię ich
Gregory Bateson i kontekstowa teoria komunikacji…
73
porządków. Istnienie dwóch różnych porządków świata,
Pleroma

Creatura
,
stwarza możliwość wyjaśnienia, jak pisze Bateson (1996 [1979]), „wzorca, który
łączy” (s. 19). Kluczowa właściwość procesów umysłowych obecna w świecie
Creatura
to zdolność systemu poznającego do wyodrębniania wzorców (poznaw‑
czych). Jako wzorzec rozumiany będzie tutaj względnie trwały układ relacji proce‑
sów w systemie.
W książce
Umysł i przyroda
Bateson zadaje znamienne pytanie, które wyraża
najważniejszą myśl jego koncepcji umysłu:
Jaki jest wzorzec, który łączy wszyst‑
kie żywe stworzenia?
(Bateson, Bateson, 1987, s. 8).
Pytanie to dotyczy zjawisk
poznawczych jako zdarzeń ze świata
Creatura
. Określenie wzorca łączącego
procesy umysłowe i proces ewolucji jako modelowej analogii samo pokazuje
najbardziej charakterystyczną cechę systemowej teorii Batesona, którą zamknąć
można w określeniu
jedność wielości
. Konieczna jedność przyrody i umysłu ozna‑
cza, że umysł odnajduje siebie w przyrodzie, w samozwrotnej organizacji proce‑
sów różnicowania, jako wzorzec wzorców samoorganizowania się informacji,
kodowania i komunikacji wewnątrz jednej i tej samej izycznej osnowy. Wspólna
metaforycznie podstawa umysłu i przyrody oznacza jedność,
unisubstancjalizm
(Puła, 2000), tożsamość substancji, w której procesy umysłowe stanowią emer‑
gentny rezultat, czyli systemową reorganizację procesów biologicznych na innym,
wyższym poziomie logicznym. Reorganizacja procesów w systemie żywym
tworzy, w ramach materialnej podstawy, zróżnicowanie zdolne do samodziel‑
nej epistemologii. Jak pisze córka i kontynuatorka myśli Gregory’ego Batesona,
Mary Catherine Bateson, we wstępie do pośmiertnie wydanej książki
Angel Fears
:
„Umysł bez materii nie może istnieć; materia bez umysłu może istnieć, ale nie jest
dostępna poznaniu” (Bateson, & Bateson, 1987, s. 6).
Proces tworzenia różnic w świecie
Creatura
oznacza wielość w jedności. Kate‑
goria różnicowania (
distinction
) leży u podstawy modelu wyjaśniania procesów
umysłowych. Różnica przywołuje świat poznawany do istnienia, ale sama w sobie
jest działaniem istniejącego już systemu poznającego i choć przez system jest
generowana, to nie jest w nim samym zlokalizowana, a jedynie przezeń umoż‑
liwiana. Różnica to relacja między możliwościami i pamięcią systemu poznają‑
cego a tym, co system doświadcza jako zdarzenie. Ewolucja musiała „dopraco‑
wać się” takiej możliwości doświadczenia. Dokonywanie rozróżnień przywołuje
do istnienia
zakodowaną wersję zdarzeń
. System tworzy różnicę jako
relację
ze
swoimi własnymi elementami. Różnica traktowana jest przez Batesona jako rela‑
cja minimum trójskładnikowa, w którą wchodzą, ujęte jako „stopklatka” w proce‑
sie, zjawisko A i zjawisko B wewnątrz kontekstu X wobec systemu porównującego
C („komparatora”) jako podsystemu w systemie poznającym S. Do takiego rozu‑
mienia pojęcia różnicy będę się tu odwoływać.
Dokonywanie różnicowania to fundamentalny akt poznawczy służący reor‑
ganizacji strumienia zdarzeń w osobne jednostki, których organizacja modyiku‑
je z kolei sam przebieg procesów poznawczych. W procesach tych dokonujemy
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • zawrat.opx.pl
  • Archiwum
    Powered by wordpress | Theme: simpletex | © Nie można obronić się przed samym sobą.