[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Zbigniew Skorny Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki
Wsip Warszawa 1984
WSTĘP' W czasie studiów wyższych z zakresu psychologii i pedagogiki są wykonywane prace magisterskie. Ich poprawne opracowanie oraz uzyskanie, pozytywnej oceny stanowi niezbędny warunek ukończenia studiów i zdobycia wyższych kwalifikacji zawodowych. Przyczyniają się one do podniesienia poziomu dydaktycznej i wychowawaczej pracy szkoły oraz innych instytucji realizujących zadania oświatowe i kulturalne bądź związanych z różnymi formami poradnictwa psychologicznego i pedagogicznego. Prace magisterskie odgrywają istotną rolę w procesie kształcenia przebiegającym w szkole wyższej. Jego celem jest zarówno doskonalenie zawodowe,. jak też rozwój naukowy studiujących. W realizacji tęgo drugiego zadania prace magisterskie mają szczególnie ważne znaczenie. Kształcą one umiejętność korzystania z dotychczasowego dorobku naukowego, wytwarzają postawę badawczą wobec poznawanych zjawisk przejawiającą się w ich analizowaniu, wyjaśnianiu ich genezy oraz wykorzystywaniu w praktyce kierujących -nimi prawidłowości. ". '" Praca naukowa opiera się na określonych podstawach metodologicznych. Łączą się one z umiejętnością wypracowania teoretycznych zasad badań, ich przeprowadzenia, dokonania analizy zebranych materiałów empirycznych oraz wyprowadzenia wynikających z nich wniosków. Trudności w tej dziedzinie napotykają nauczyciele podejmujący studia zaoczne i wieczorowe. Korzystają oni bowiem w niewielkim wymiarze z zajęć dydaktycznych poświęconych metodologicznej problematyce badań naukowych. Traktuje o niej niniejsza publikacja, która ma spełniać funkcje przewodnika metodologicznego dla studiujących nauczycieli. Może ona być-również przydatna dla studentów stacjonarnych studiów psychologicznych i pedagogicznych jako wprowadzenie w metodologiczne zagadnienia prac magisterskich. Informacje tu zawarte powinny być uzupełnione, przez
mienie się z pracami monograficznymi dotyczącymi zarówno, określonych problemów metodologicznych, jak też traktujących o metodach i technikach badań. Poszczególne nauki wypracowują własną metodologię badań. Odmienny jest warsztat pracy naukowej pedagoga, historyka, fizyka, astronoma. Dotyczy to również prac magisterskich z zakresu różnych nauk posiadających własny przedmiot, przyjmujących odmienne założenia metodologiczne oraz wykorzystujących specyficzne dla nich techniki przeprowadzania badań. Można jednak wyróżnić pewne grupy nauk, opierających się na podobnych podstawach metodologicznych i mających wspólne techniki badawcze Do nauk tych należy psychologia i pedagogika. Zbliżone do nich metodologiczne podstawy badań charakteryzują również socjologię, kulturoznawstwo oraz niektóre inne nauki społeczne. Badania naukowe dotyczące tych nauk są oparte na obserwacjach, eksperymentach naturalnych, wywiadach, badaniach ankietowych i kwestionariuszowych, pomiarach psychometrycznych i socjometrycznych. Różnią się one znacznie i są oparte na innych założeniach metodologicznych niż badania z zakresu fizyki, chemii, nauk technicznych. w których istotną rolę odgrywa eksperyment laboratoryjny przeprowadzany przy użyciu odpowiedniej aparatury. Odmienna jest także metodologia badań takich nauk humanistycznych, jak językoznawstwo, historia literatury,. 'historia sztuki opierających się na analizie wytworów kultury. Inne są też metodologiczne podstawy nauk historycznych, prawniczych i ekonomicznych, w których funkcję materiałów empirycznych spełniają dane zawarte w dokumentacji, materiały archiwalne, akty normatywne. Książka ta obejmuje analizę metodologicznej problematyki prac magisterskich z psychologu i pedagogiki. Ze względu na podobne podstawy metodologiczne może ona być również pomocna w pracach magisterskich z socjologii oraz innych nauk społecznych. Części pracy traktujące o wykorzystaniu literatury naukowej, gromadzeniu i porządkowaniu materiałów empirycznych, o zasadach wyprowadzania z nich poprawnych wniosków mogą być przydatne też przy przygotowywaniu prac magisterskich z zakresu innych nauk. - ~. ' ., ' • . Określone podstawy metodologiczne są przyjmowane zarówno w pracach magisterskich, jak pracach doktorskich, habilitacyjnych oraz w różnych innych badaniach naukowych. Różnią się one objętością, poziomem dojrzałości naukowej, zakresem podejmowanej problematyki, funkcją wdrożeniową, opierają się jednak na podobnych założeniach metodologicznych. Z tego względu niniejsza publikacja może zainteresować nie tylko studentów, lecz
także pracowników naukowych podejmujących różnorodne prace badawcze. Może ona być ponadto przydatna dla nauczycieli, wychowawców, działaczy oświatowych i kulturalnych prowadzących badania naukowe w .szkołach, Zakładach wychowawczych, organizacjach społecznych, instytucjach upowszechniania kultury. Uzyskane w nich wyniki umożliwiają dokonywanie nowatorskich zmian, usprawnień i modyfikacji pozwalających na podnoszenie efektywności rozmaitych form działalności zawodowej, społecznej i kulturalnej. Badania takie mogą stanowić podstawę działań innowacyjnych -• sprzyj ających postępowi pedagogicznemu, unowocześnianiu procesu wychowania, oraz dostosowywaniu go do_potrzeb współczesności. Książka ta dotyczy metodologicznych podstaw prac magisterskich, nie. zawiera natomiast szczegółowego omówienia poszczególnych metod, technik, i narzędzi badań. Ich dokładniejsze'przedstawienie wymaga odrębnego opracowania. Istnieją ponadto publikacje, w których metody, techniki i narzędzia badań stosowane w psychologii i pedagogice zostały wyczerpująco omówione.1 Mdżna z nich skorzystać przy zbieraniu materiałów do prac magisterskich. .' ' >- Nie będą tu również omówione techniki statystycznego opracowania wyników badań; można z nimi zapoznać się w podanych niżej publikacjach.2 Omawiane w książce zagadnienia opierają się na dwóch źródłach. Pierwszym z nich jest literatura naukowa traktująca o metodologicznych podstawach badań, drugim zaś własne doświadczenia zebrane w trakcie kierowania pracami magisterskimi studentów psychologii oraz zaocznych studiów pedagogicznych. W latach 1968-1982 pod kierunkiem autora zostało ukończonych 167 prac magisterskich; ich problematyka koncentrowała się wokół zagadnień mechanizmów funkcjonowania aspiracji, procesu socjalizacji, nię- 1 Są one przedmiotem następujących publikacji: J. Brzeziński: Metody badań psychologi- •cznych fv_zarysie'. Poznań 1975, Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Ą. Mickiewicza w Poznaniu; 'M. Kreutz: Metody współczesnej psychologii. Studium krytyczne. Warszawa 1962, PZWS; 'A. Janowski: Poznawanie uczniów. .Warszawa 1975, WSiP; R. Meili: Podręcznik diagnostyki psychologicznej. Przekład z jeż. niem. B. Horoszowska. Warszawa 1967, PWN; Z. Skórny: Metody badań i diagnostyka psychologiczna. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Materiały do nauczania psychologii. Pod red. L. Wołoszy-nowej. S. III: "Metody badań psychologicznych", t. l, 2, 3. Warszawa 1968, PWN; Wł. Za-c'Łyóski:_Praca.b_adayvcza nauczyciela. Warszawa 1968,_PZWS ("Biblioteka Nauczyciela"). 2 J. E. Freund: Podstawy nowoczesnej statystyki. Przekład .z jeż. ang. Ś. Czerwiński i E. Yieirose. Warszawa 1971, PWE; J. P. Guilford: Podstawowe metody statystyczne w psychologii {pedagogice. Przekład z jeż. ang. J. Wojtyniak. Wyd. 2. Warszawa 1964, PWN; K. Szaniawski (red.): Metody statystyczne w socjologii. Warszawa 1968, PWN; S. Szulc: Metody statystyczne. Warszawa 1968, PWN; M. Tabin: Metody statystyki matematycznej w badaniach pedagogicznych. W: Z. Zaborowski: Wstęp do metodologii badań pedagogicznych. Wrocław- -Warszawą-Kraków- Gdańsk; 1.973, Zakład Narodowy im. Ossolińskich."
dostosowania społecznego oraz motywacji efektywnego działania dzieci i młodzieży. Układ treści uwzględnia kolejność czynności wykonywanych w trakcie przygotowywania prac magisterskich. We wprowadzeniu w tematykę określono pojęcie nauki, badań naukowych i związanych z tym funkcji prac magisterskich (rozdział I). Następnie omówiono kryteria doboru tematu pracy magisterskiej (rozdział II), teoretyczne podstawy badań (rozdział III) oraz ich program (rozdział IV). Z kolei podano główne rodzaje zmiennych, sposoby ich definiowania i określania wskaźników (rozdział V). Następnie zanalizowano sposoby formułowania problemu badań i hipotez (rozdział VI) oraz przedstawiania ich za pomocą graficznego modelu badanych zjawisk (rozdział VII). Dalej omówiono metody, techniki i narzędzia badań (rozdział -VIII) oraz zasady ustalania składu badanej populacji i doboru próby (rozdział IX). Dwa dalsze rozdziały dotyczą zbierania i opracowywania materiałów empirycznych (rozdział X) oraz formułowania wynikających z nich wniosków i weryfikacji hipotez zawartych w problemie badań (rozdział XI). Przekazując Czytelnikom tę publikację autor wyraża nadzieję, że będzie ona pomocna przy wypracowywaniu programu, zbieraniu materiałów oraz formułowaniu wniosków zawartych w pracach magisterskich. Związane z tym umiejętności metodologiczne mogą pozwolić na głębsze zrozumienie prawidłowości kierujących działalnością dydaktyczną'! wychowawczą szkoły, doskonalenie jej funkcjonowania zgodnie z potrzebami społecznymi oraz podstawowymi celami wychowania realizowanymi przez nasz system oświatowy
I. POJĘCIE BADAŃ NAUKOWYCH I POZNANIA NAUKOWEGO Badania prowadzone w ramach prac magisterskich są formą badań naukowych. Przystępując do omówienia metodologicznych podstaw prac magisterskich, dokonamy wstępnego określenia pojęcia badań _nau.kowych. i poznania naukowego. 'W ujęciu Wincentego Okonia,^"[.,<'J przez badania naukowe rozumie się ' •zazwyczaj ogół czynności i środków umożliwiających' wzbogacenie wiedzy •o* danej dziedzinie rzeczywistości (badania podstawowe) bądź znalezienie •sposobów osiągnięcia jakiegoś celu praktycznego (badania stosowane). Punktem wyjścia we wszystkich badaniach jest więc problem teoretyczny lub praktyczny, punktem dojścia jego rozwiązanie. Rozwiązanie to ma odpowiadać prawdzie, powinno więc być zgodne z rzeczywistością, przy czym. kryterium tej zgodności stanowi doświadczenie, praktyka"'.1 , ('fiadania naukowe prowadzą do'wykrycia prawidłowości kierujących idaną kategorią zjawisk. Są one ujęte za pomocą twierdzeń o. związkach . i zależnościach zachodzących między poznawanymi faktami lub zjawiskami albo też odnoszących się do procesu ich rozwoju.'Należycie uzasadnione i sprawdzone twierdzenia, dotyczące szczególnie ważnych zależności i obejmujące możliwie szeroki zakres badanych zjawisk, określamy mianem praw naukowycJiy' Nasza wiedza o rzeczywistości ulega stałemu doskonaleniu i wzbogacaniu jej treści. Dzięki temu coraz trafniej odzwierciedla ona badane fakty, zjawiska oraz kierujące nimi prawidłowości. O prawdziwości praw i twierdzeń naukowych można mówić jedynie w odniesieniu do_ określeń ego etapu rozwoju nauki. Wraz ze stwierdzeniem nowych faktów, wykryciem nie znanych • dotychczas zależności,' zmieniają się prawa i twierdzenia tworzące daną naukę. Nieraz ulegają one rozszerzeniu, zaś niektóre ż nich zostają wzboga- ' W. Okoń: Elementy dydaktyki sikały wyższej.. Warszawa. 1971, P\W, s. 339.
cone przez nowe prawa i twierdzenia, odzwierciedlające bardziej prawidłowo daną dziedzinę obiektywnej rzeczywistości. Prawa naukowe można zatem uznać za prawdziwe jedynie na pewnym etapie historycznego rozwoju ludzkiej działalności poznawczej. W procesie rozwoju nauki istotną, rolę odgrywa praktyka społeczna. Twierdzenia i prawa naukowe sprawdzają się, jeżeli umożliwiają skuteczne kierowanie daną kategorią zjawisk; okazują się nieprawdziwe, gdy nie potwierdzają się w praktyce. Ulegają one eliminacji z dorobku naukowego-danej gałęzi wiedzy oraz wymagają zastąpienia przez twierdzenia i prawa, które- bardziej prawidłowo odzwierciedlają rzeczywistość. W badaniach naukowych należy odróżnić wykrywanie i tworzenie twierdzeń i praw naukowych od ich uzasadnienia. W odniesieniu do nich używane są terminy: kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia. Kontekst odkrycia łączy się z problematyką twórczości naukowej, tworzeniem nowych hipotez i koncepcji teoretycznych. Ich powstanie jest w pewnym stopniu uzależnione od przypadku, intuicji, funkcjonowania podświadomości, szczęśliwego zbiegu okoliczności umożliwiającego "wpadnięcie na dobry pomysł". Istotną rolę odgrywa tu jednak posiadana wiedza, dobra znajomość problemu, dokładne przemyślenie go, samodzielność myślenia, uzdolnienia twórcze. Stąd dla prowadzących badania naukowe mogą być przydatne wskazania dotyczące tworzenia nowych hipotez i koncepcji teoretycznych.1 •• Powstawanie pomysłów twórczych oraz związane z tym procesy bada heurystyka. Zgodnie z określeniem B. Puszkina, "naukę, badającą prawidłowości, jakim podlega heurystyczna, twórcza czynność intelektu ludzkiego, można nazwać heurystyka. Do zadań heurystyki należy nie tylko poznawanie prawidłowości myślenia twórczego, lecz także opracowywanie metod, sposobów kierowania procesami heurystycznymi".2 Dokonując przeglądu badań twórczości naukowej Jarosław Rudni-ański wyróżnia ich cztery zasadnicze kierunki. Są nimi badania cech osobowości twórczych pracowników nauki, badania struktury intelektu twórczego naukowca, badania procesu rozwiązywania problemów oraz badania społe- 1 Problematyka genezy twórczości naukowej oraz mechanizmów powstawania pomysłów twórczych jest szerzej omawiana w pracach: Z.. Pietrasiński: Myślenie twórcze. Warszawa 1969, PZWS ("Biblioteka Nauczyciela"): J. Rudnianski: Nauka: twórczość i organizacja. Warszawa 1976, PWN: H. Selye: Od marzenia do odkrycia naukowego. Przekład z jeż. ang. L. Zembrzuski i W. Serzysko. Warszawa 1967, PWN. ,. ' ' 2 B. Puszkin: Heurystyka. Przekład z jeż. roś. Z. Schabowski-^Warszawa 1970, Książka i. Wiedza, s. 7. 8
cznych warunków skutecznej pracy naukowej.! Zapoznanie się z nimi może być przydatne również dla studentów przygotowujących prace magisterskie ułatwiając sformułowanie ich problemu oraz związanych z nim hipotez. Każde twierdzenie naukowe wymaga uz^adnienia. Jest on(r) dokonywane w oparciu o określone procedury badawcze stanowiące podstawę weryfikacji hipotez zawartych w problemie badań. Po ich sprawdzeniu oraz potwierdzeniu prawdziwości stają się one prawami i teoriami naukowymi. Ten zespół czynności wykonywanych przez prowadzącego badania określamy mianem kontekstu uzasadnienia. , Niektórzy autorzy kwestionują odróżnianie i przeciwstawianie sobie kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadnienia. Jak zaznacza Jan Such, pogląd "[...] jakoby procedury sprawdzania praw były całkowicie odmienne od procedur stawiania problemów oraz formułowania praw i mogły być przeto badane całkowicie niezależnie od tych ostatnich, a w szczególności, jakoby «kon-tekst uzasadnienia» był niezależny od «kontekstu odkrycia», należy uznać za nieadekwatny ".2 Zdaniem omawianego autora, między tymi dwiema procedurami badawczymi zachodzi ścfsły związek i dlatego "[...] czasami trudno jest jednoznacznie rozstrzygnąć, czy daną czynność należy zaliczyć do'czyn- ności stawiania hipotez, czy też do czynności ich sprawdzania". 3 Nie istnieje również stałe następstwo czasowe przejawiające się w tym, że czynności uzasadniania danego pomysłu rozpoczynają się dopiero po dokonaniu odpowiedniego odkrycia. Choć bowiem na ogół "kontekst odkrycia" wyprzedza w czasie "kontekst uzasadnienia", niemniej te dwa procesy łączą się i uzupełniają wzajemnie na zasadzie funkcjonowania mechanizmu sprzężenia zwrotnego. Niejednokrotnie powstawanie pomysłów oraz ich uzasadnienie tworzy dłuższy ciąg powiązanych ze sobą procesów: po dokonaniu odkrycia oraz sformułowaniu dotyczącej go hipotezy następuje jej sprawdzenie, co umożliwia sformułowanie kolejnych hipotez oraz ich dalszą weryfikację. . " Uwzględniając zachodzące tu związki, kontekst odkrycia należy jednak odróżnić od kontekstu uzasadnienia. Przy dokonywaniu odkrycia istotną rolę odgrywa powstawanie oryginalnego, twórczego pomysłu. Uzasadnienie go wymaga przeprowadzenia żmudnych i czasochłonnych nieraz badań oraz umiejętności posługiwania się stosowanymi w nich technikami i narzędziami pomiaru badanych zjawisk. ' J. Rudnianski: Nauka: twórczość i organizacja, jw. 2 J. Such'' Problemy weryfikacji wiedzy. Warszawa 1975, PWN, s. 10. 1 Tamże, s 9 •
L- /Podstawowy cel badań naukowych to poznawanie prawdy. Dlatego ocena każdej pracy naukowej, a jest nią również praca magisterska, zależy od •odpowiedzi na pytania: Czy zawarte w niej twierdzenia są prawdziwe? Czy wzbogaca ona wiedzę o otaczającym nas świecie? Twierdzenia prawdziwe, oparte na wynikach rzetelnie przeprowadzonych i zanalizowanych badań naukowych, cechuje obiektywizm. Warunku .obiektywizmu nie spełniają prace tendencyjne. W uJęciu Józefa Pietera, ten- •dencyjność polega na tym, że "[...] autor danej pracy stara się - mniej lub bardziej umyślnie - wykazać prawdę jakiejś tezy odpowiadającej czyimś • •interesem, a nie tzw. faktycznemu stanowi rzeczy. Mówimy o «naginanii) prawdy» doczyichś .interesów; w wypadkach jaskrawych wręcz Ojej fałszo- "'waniu".1 , Obiektywizm naukowy, dążenie do poznania prawdy wyklucza nierzetelne manipulacje nie sprzyjające realizacji tego celu, a nawef sprzeczne ż nim. Mogą one polegać na przemilczeniu oraz nieujawnieniu faktów niezgodnych .z oczekiwaniami badacza, podawaniu fałszywych informacji i błędnych obliczeń. dokonywaniu jednostronnej analizy uzyskanych wyników, formułowaniu wniosków nie wynikająaych z zebranych materiałów rzeczowych. Taki sposób uprawiania nauki nawiązuje do filozoficznych poglądów sofistów działających w starożytnej Grecji w V w. p.n.e. Uważali oni, że za pomocą zręcznego rozumowania można udowodnić każde fałszywe twierdzenie przydając mu pozorów prawdy. Strepsiades - bohater poematu Arystofanesa Chmury - charakteryzuje sofistów jako tych, "[...] co ci dowieść potrafią, że niebo - to pokrywa na węgle, że nas dokoła ze wszystkich stron otacza, a my - to te węgle. Jeśli kto im zapłaci, oni go nauczą tak .gadać; że czy słuszna, czy niesłuszna sprawa, zawsze wygra".2 f Poznanie prawdy o zjawiskach występujących w różnych dziedzinach / rzeczywistości jest podstawowym zadaniem nauki. Nie powinna ona jednak rozwijać się niezależnie od wartości moralnych oraz celów, którym mają służyć badania naukowe. Podejmując'je nie należy ograniczać się do postawienia pytań: Co'badać? Jak badać? Jak opracować zebrane materiały? Jak formułować wynikające z nich wnioski? Należy również rozważyć: W jakim celu prowadzimy badania? Czemu mają one służyć? Czy nie powodują one jakichś ubocznych, szkodliwych konsekwencji? Na moralne aspekty badań naukowych wskazywało wielu wybitnych 1 J. Pięter: Zarys metoiloliigii pracy naukowej. Warszawa 1975. PWN, s. 184. 2 C\'t. wg K. Korusa: Kuliku i iiaiic:twie n' opinii stciro::\tn\rh Greków. Wrocław- •Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wyd. PAN, s. 9 30 uczonych. Albert Einstein na pytanie postawione wjednym ze swych przemówień: "Dlaczego ta wspaniała nauka stosowana, która oszczędza pracę i czyni życie ludzkie łatwiejszym, daje nam tak mało zadowolenia?" - odpowiada: "Odpowiedź jest niesłychanie prosta: nie nauczyliśmy się jeszcze robić z niej odpowiedniego użytku. Nie dosyć jest zrozumieć samą wiedzę •stosowaną, która wzbogaca. Każde udoskonalenie techniczne, musi mieć przede wszystkim na celu samego człowieka i jego los. Nie zapominajcie •o tym nigdy, pogrążając się w waszych wykresach i równaniach".1 Ten apel •skierowany do fizyków i przedstawicieli nauk technicznych jest tym bardziej aktualny w odniesieniu do badań z dziedziny psychologii i pedagogiki. Analizując problemy badań naukowych J. Rudniański wyraził pogląd, że "nauka jest tego rodzaju zawodem, w którym nie wystarcza stosowanie się do 'wąsko lub szerzej pojętych «reguł sztuki»-, nie wystarcza stosowanie się do mniej lub bardziej szeroko pojętej etyki zawodowej".2 Nie może ona sprowadzać się wyłącznie do postulatu obiektywizmu badań, wykorzystania poprawnych pod względem metodologicznym technik badawczych, sprawnego zebrania materiałów i opracowania ich wyników. Funkcją nauki nie jest jedynie zapewnienie zwiększonej konsumpcji, uzyskanie korzyści materialnych lub awans w hierarchii władzy. Nauka me może rozwijać się obok, a tym bardziej wbrew podstawowym wartościom moralnym i humanitarnym. Społeczno-moralne aspekty badań naukowych powinny być uwzględnia-. ne we wszystkich naukach. Odgrywają one jednak szczególnie ważną rolę •w- tych dziedzinach wiedzy, w których przedmiotem badań jest człowiek. Badający ma moralny obowiązek stawiania sobie nie tylko pytania: Czy za pomocą zastosowanej techniki badawczej można uzyskać prawidłowewnio- • ski, wzbogacić wiedzę z danej dziedziny? Przed podjęciem badań należy także rozważyć: Jakie mogą być. ich konsekwencje dla uczestniczących w nich osób? Czy nie wyrządzą im one jakichś szkód materialnych lub moralnych? Jaskrawym przykładem nadużywania nauki oraz prowadzenia badań z całkowitym lekceważeniem ich aspektów humanitarnych były zbrodnicze eksperymenty przeprowadzane przez hitlerowskich lekarzy na więźniach •obozów koncentracyjnych.. Kosztami tych eksperymentów był ból, cierpienie, trwałe kalectwo, utrata życia .ich ofiar. Jeśli nawet prowadziły one do pewnych odkryć naukowych, należy je uznać za całkowicie niedopuszczalne • jako nieludzkie i sprzeczne z podstawowymi normami moralnymi. . 1 Cyt. wg J. Rudniańskiego: Homo cogitans. Wyd. 2 rozsz. Warszawa 1981, Wiedza Powszechna, s. 227. , ' ' . 2 Tamże, s. 228. - ' ' 11
- Problemy moralne występują przy prowadzeniu badań psychologicznych i pedagogicznych. Ma to miejsce szczególnie wtedy, gdy posługujemy się-w nich metodą eksperymentu, zaś ich przedmiotem są dzieci i młodzież. Badania takie nie mogą być połączone z. zadawaniem bólu ich uczestnikom, wzbudzaniem w nich strachu lub innych emocji o znaku ujemnym. Ni& powinny one również powodować wytworzenia się negatywnych cech osobowości, na przykład przez pobudzanie uczestników badań do agresywnego; zachowania się lub przez hamowanie ich aktywności. Niedopuszczalne jest poznawanie intymnych problemów życiowych osób-badanych, a tym bardziej ich ujawnianie bez zgody. Informacje takie są nieraz uzyskiwane w trakcie wywiadu lub badań ankietowych i kwestionariu-.szowych; bywają one także zawarte w.prywatnych listach, pamiętnikach^ ' dziennikach. Istnieją różne rodzaje prac naukowych; różnią się one-zarówno przedmiotem, jak też sposobem zbierania materiałów niezbędnycb-dla ich opracowania. Omówimy obecnie te spośród nich, które mogą być podejmowane w ramach prac magisterskich z psychologii i pedagogiki. Można do nich zaliczyć prace teoretyczne, przeglądowe i empiryczne. Prace teoretyczne zawierają omówienie określonej koncepcji lub teorii naukowej połączone niejednokrotnie z ukazaniem jej historycznego rozwoju oraz oceną krytyczną. Na tym tle bywają przedstawione propozycje dotyczące modyńkacji danej teorii, wprowadzenia do niej pewnych uzupełnień lub zmian. Prace teoretyczne mogą również zawierać analizę określonej metody badań ze szczególnym uwzględnieniem jej podstaw metodologicznych.. Prace przeglądowe obejmują usystematyzowany przegląd literatury naukowej dotyczącej określonego problemu. Powinny być oparte na jej możliwie wszechstronnej znajomości uwzględniającej zarówno publikacje wydane w języku polskim, jak też obcojęzyczne. Prace teoretyczne i przeglądowe kształcą umiejętność korzystania z literatury naukowej, selekcjonowania i systematyzowania zawartych w niej infor-.macji. Rozwijają one ponadto umiejętność precyzyjnego myślenia, jasnego' i jednoznacznego wyrażania swych myśli, rzeczowej .krytyki analizowanych teorii oraz zawartych w nich twierdzeń. Mogą one stanowić przygotowanie .do podjęcia własnych badań poprawnych nie tylko pod względem zastosowanych w nich technik pomiarowych i obliczeniowych, lecz również opartych na właściwych podstawach teoretycznych. , Jednym z rodzajów prac magisterskich są prace empiryczne. Wymaga- 12
ją one przeprowadzenia odpowiednich badań, zaś formułowane wnioski wynikają z zebranych materiałów rzeczowych. Wśród prac empirycznych można wyróżnić prace deskryptywne oraz eksplanacyjne. ^, Prace deskryptywne bywają określane mianem prac opisowych. Opierają się one na badaniach dostarczających materiałów umożliwiających opisanie pewnej kategorii zjawisk, dokonanie ich systematyzacji i klasyfikacji; W części wprowadzającej w ich problematykę wymagają one również omówienia właściwej literatury naukowej, w węższym jednak zakresie niż ma to miejsce w pracach przeglądowych. Zasadniczym celem empirycznej pracy opisowej jest prezentacja badanych faktów lub zjawisk, dokonanie ich opisu, analiza ich struktury, głównych składników, tworzących je| części. Nieraz opis uwzględnia rozwój badanych zjawisk na przestrzeni pewnego okresu. Prace tego typu mogą dotyczyć problematyki psychologii rozwojowej związanej ze zmianami zachodzącymi w zakresie różnych procesów psychicznych i składników osobowości dzieci i młodzieży oraz historii wychowania odnoszącej się do rozwoju określonych instytucji i systemów oświatowych. Drugi rodzaj prac empirycznych to prace eksplanacyjne. Dotyczą one -związków i zależności przyczynowych zachodzących między określonymi ^ zjawiskami oraz mechanizmów ich funkcjonowania; zawierają także prze-, głąd literatury naukowej związanej z ich przedmiotem. Stanowi on podstawę . sformułowania problemu badań, a-nieraz też przyjmowanych w nich hipotez. Zasadniczym celem badań podejmowanych w takich pracach jest znarezieHie-' odpowiedzi na pytania: Jakie są warunki (przyczyny) powstania określonych zjawisk? Jakie czynniki wpływają na-ich przebieg? Jaka jest ich geneza? ,/' Do prac empirycznych należą również prace replikacyjne. Podejmowa-! ny w nich problem był już przedmiotem badań. Jest on weryfikowany w od-) niesieniu do innej populacji, w odmiennych warunkach, przy zastosowaniu j innych technik i narzędzi pomiaru. . , • ' Badania replikacyjne dzięki objęciu nimi nowych populacji pozwalają na rozszerzenie zakresu wniosków odnoszących się do zjawisk będących ich przedmiotem. Jeśli na przykład przeprowadzone uprzednio badania dotyczyły zainteresowań 14-15-letniej młodzieży szkół miejskich, to badania replikacyjne w szkołach wiejskich mogą pozwolić na sformułowanie ogólniejszych wniosków dotyczących całej populacji młodzieży polskiej w tym wieku. Jeżeli badania wykazały wpływ poglądowości na zasób wiedzy z zakresu biologii przyswojonej przez uczniów klasy V, to badania replikacyjne wykonane w innych klasach, na materiale różnych przedmiotów nauczania, mogą 13 pozwolić na uogólnienie wniosków dotyczących funkcji poglądowości w procesie nauczania _ i • W badaniach replikacyjnych są nieraz wykorzystywane odmienne meto-^dy i techniki badawcze niż stosowane wcześniej. Tak na przykład wnioski dotyczące czynników wpływających na agresywne zachowanie się chłopców w wieku szkolnym sformułowane na podstawie obserwacji spontanicznie występujących zachowań agresywnych mogą być sprawdzane w oparciu o badania replikacyjne przeprowadzone za pomocą wywiadów, kwestionariuszy, eksperymentów naturalnych. Potwierdzenie w ten sposób uprzednio uzyskanych wniosków zwiększa ich wiarygodność.' Badania replikacyjne pozwalają na zmodyfikowanie zakresu stosowalności sformułowanych wprzód wniosków Przykładem są badania Johna Dollarda i jego współpracowników dotyczące związku agresji z frustracją. Na tej podstawie sformułowano dwa wnioski, a mianowicie: "Pojawienie się agresji zawsze każe domyślać się frustracji" oraz "Każda frustracja zawsze prowadzi do wystąpienia jednej z form agresji".] Późniejsze badania N. E. Millera doprowadziły do zawężenia zakresu powyższych wniosków, wprowadzenia do nich dość istotnej poprawki oraz sformułowania zmodyfikowanego wniosku dotyczącego związku frustracji z agresją: "Frustracja stymuluje różne reakcje; jednym z ich rodzajów są niektóre formy agresji"2; został on potwierdzony również przez badania przeprowadzone przez innych autorów3 . a ' , , Badania replikacyjne są niejednokrotnie podejmowane w ramach .prac magisterskich z psychologii i pedagogiki. Nie należy ich traktować wyłącznie jako drobnych prac przyczynkarskich ograniczających się do sprawdzenia oraz potwierdzenia wcześniej wykrytych zależności. Badania takie przyczyniają się do rozszerzenia lub zawężenia sformułowanych uprzednio wnio-• sków oraz wnoszą do nich istotne nieraz modyfikacje. W dokonanym opisie wyróżniliśmy m. in. prace przeglądowe i prace empiryczne. Uwzględniając możliwość podejmowania przeglądowych prac" magisterskich należy zaznaczyć, że powinny one mieć raczej charakter prac / empirycznych. Jest to uzasadnione'zarówno Ich walorami kształcącymi, jak ' J. Dollard. L. W. Doob, N,. E. Miller, O. H. Mowrer, R. R. Sears: Frustration mil Aggris^sion. New Haven 1939, 'Yale University Press, s. l. 2 N. E. Miller: The Frustration Aggression Hrpothesis. "Psychological Reviev" 194.1 nr .48, s 338. ... ' / ,' 3 Są one szerzej omawiane w pracy Z. Skórnego: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa 1968, PWN, s. .61-66. 14
też bliższym związkiem z praktyką oraz potrzebami społecznymi niż ma to. miejsce w pracach przeglądowych. Prace empiryczne wymagają bowiem zapoznania się z literaturą naukową związaną z ich przedmiotem, znajomości wybranych technik badawczych, umiejętności analizowania zebranych materiałów oraz wyprowadzania z nich poprawnych wniosków. Sprzyjają one tak kształceniu umiejętności korzystania z literatury naukowej, jak również: przeprowadzania badań oraz opracowywania ich wyników. Prace badawcze zawierają omówienie wyników badań dotyczących faktów lub zjawisk występujących w danej dziedzinie rzeczywistości, kierujących nimi prawidłowości, mechanizmów ich funkcjonowania. Wymagają one wykonania czynności badawczych poczynając od sformułowania problemu, poprzez ich przeprowadzenie, opracowanie wyników oraz sformułowanie wniosków. ł Zakres takich prac bywa różny. Mogą one opierać się naszeroko zakrojonych badaniach prowadzonych przez zespół naukowców i trwających dłuższy okres, przy zastosowaniu różnorodnych metod i technik badawczych. Prace takie podejmują zadania związane z nie rozwiązanymi do tej pory problemami naukowymi. Należy od nich odróżnić prace przyczynkowe; można je określić mianem "małych prac badawczych". Obejmują one stosunkowo wąski zakres zjawisk poznawanych za pomocą jednej lub nielicznych technik badawczych zastosowanych w odniesieniu do ściśle określonej populacji. Prace takie wzbogacają .także.w pewnym stopniu dorobek naukowy w danej dziedzinie: zadania te spełniają jednak w mniejszym stopniu niż badania zakrojone na szerszą skalę. . Ponadto można wyróżnić prace oparte na badaniach podstawowych i stosowanych. Zasadniczym celem badań podstawowych jest wykrycie nie znanych dotychczas prawidłowości oraz sformułowanie ogólnych praw naukowych. Badania takie pozwalają na rozwiązanie problemów teoretycznych występujących w danej nauce. Głównym zadaniem badań stosowany c h jest natomiast podejmowanie i rozwiązywanie zagadnień wynikających z praktycznych potrzeb i zadań występujących w procesie uczenia się, -działalności zawodowej, działalności kulturalnej, sportowej, rekreacyjnej oraz w innych formach ludzkiej aktywności. Badania stosowane umożliwiają realizowanie w praktyce uzyskanych w nich wniosków. Ten rodzaj badań stosowanych określamy mianem badań Wdrożeniowych. Wdrażanie wyników badań może polegać na ich bezpośrednim wykorzystaniu dla usprawnienia procesu nauczania i wychowania, wypracowania skutecznych metod postępowania korekcyjnego, zwiększenia 15
efektywności działalności zawodowe), uzyskania lepszych wyników sportowych. Badania stosowane bywają prowadzone w celu opracowania prognoz przyszłego biegu różnych zjawisk i zdarzeń oraz ustalenia trendów rozwojowych występujących w określonej dziedzinie rzeczywistości.. Prognozy takie mogą na przykład dotyczyć dalszego rozwoju oświaty i kultury, przewidywanych zmian stosunków międzyludzkich, przyszłego kształtowania się aspiracji i hierarchii wartości u młodzieży. Prognozy opracowywane przez zespoły ekspertów są wykorzystywane przy planowaniu rozwoju różnych dziedzin życia gospodarczego, społecznego, kulturalnego, ustalaniu zasad polityki kadrowej i socjalnej. '• Badania stosowane opierają się na wynikach badań podstawowych. Jak zaznacza Tadeusz Tomaszewski, "każda nauka zajmuje jakieś miejsce i spełnia jakąś określoną rolę w życiu społeczeństwa, które łoży na jego rozwój. Użyteczność ta zależy jednak w olbrzymim stopniu od rozwoju badań pod-. ^stawowych o znaczeniu teoretycznym".' ' V' Fakty i zjawiska występujące w obiektywnej rzeczywistości mogą być poznawane przygodnie w różnych sytuacjach występujących w życiu codziennym bądź stanowić przedmiot poznania naukowego. Tak na przykład zjawiska klimatyczne: zmiany pogody, temperatury, nasłonecznienia, opady deszczu i śniegu są zarówno przedmiotem poznania przygodnego, jak też badań naukowych z zakresu meteorologii. Zaburzenia chorobowe zachodzące w ludzkim organizmie bywają poznawane przez ludzi interesujących się nimi; są one także poddawane badaniom prowadzonym przez przedstawicieli nauk medycznych. Również ludzkie zachowania się, psychika, osobowość mogą być przedmiotem poznania przygodnego oraz naukowego. Jako zjawiska powszechnie znane, występujące w różnych okolicznościach, a równocześnie odgrywające ważną rolę w życiu ludzkim, wzbudzają zainteresowania oraz chęć ich zrozumienia. Są one też przedmiotem badań naukowych z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii i innych nauk społecznych. Rozważmy, jakie są różnice' między poznaniem przygodnym i naukowym. Poznanie przygodne jest niesystematyczne, okazjonalne, następuje w wyniku zaistnienia zdarzeń powodujących skupienie na nich uwagi mimo i' T. Tomaszewski: Ramowy .program badań psychologicznych. "Psychologia Wychowawcza" 1964 nr 5, s. 523. 16wolnej. N aukowe poznanie rzeczywistości natomiast prowadzi się systematycznie, zgodnie z góry przyjętym planem, przy użyciu określonych metod badań naukowych.? Poznanie przygodne dokonuje się w warunkach niedogodnych, nie sprzyjających poprawnemu poznaniu zjawisk będących jego przedmiotem. Może to być spowodowane spostrzeganiem ich ze zbyt dużej odległości lub wpływem zakłócających je czynników. Przy poznaniu naukowym dążymy zaś do stworzenia możliwie najkorzystniejszych warunków poznania badanych zjawisk. Wymaga to niejednokrotnie zastosowania technicznych środków pomocniczych, którymi może być mikroskop, luneta, aparat filmowy lub fotograficzny oraz inne przyrządy stosowane w badaniach naukowych. Fakty i zjawiska będące przedmiotem poznania przygodnego są przechowywane jedynie w pamięci. Przy naukowym poznawaniu rzeczywistości prowadzi się dokumentację badań, a ich wyniki rejestruje. Może to dokonywać się za pośrednictwem ich słownego opisu, fotografowania, filmowania, utrwalania za pomocą magnetofonu. ' ' Poznając daną kategorię zjawisk posługujemy się określonym systemem pojęciowym. Przy poznaniu przygodnym są wykorzystywane w tym celu pojęcia zaczerpnięte z mowy potocznej; bywają one wieloznaczne, nieścisłe, ogólnikowe; Poznanie naukowe dokonuje się przy zastosowaniu systemu "pojęciowego wypracowanego przez daną naukę, który odpowiada wymaga-1 niom poprawnego formułowania, definiowania i klasyKcowania pojęć. Na-'• ukowy system pojęć opiera się ponadto na założeniach teoretycznych doty-; ezących mechanizmów funkcjonowania badanych zjawisk. Jak zaznacza Jan ' Szczepański, badanie naukowe "jest zawsze konstruowaniem obrazu rzeczywistości, ujmowaniem jej w ramy aparatu pojęciowego i ogólnego schematu teoretycznego".2 Omówione wyżej właściwości poznania przygodnego i naukowego sprawiają, .że różne są ich wyniki. Poznanie przygodne pozwala jedynie na doko-•nanie fragmentarycznego opisu zjawisk oraz określenie powierzchownych zależności. Dotyczące ich wnioski nie są należycie uzasadnione, a czasem ; bywają wręcz błędnej Poznanie naukowe umożliwia natomiast zarówno' dokonanie systematycznego opisu i klasyfikacji badanych zjawisk, jak też^" Pojęcie metody badań naukowych zostało omówione szerzej w rozdziale VIII (str. 90-94). . . . • 2 J. Szczepański: Odmiany czasu teraźniejszego. Warszawa 1971, Książka i Wiedza, S, 78.
wykrycie mechanizmów ich funkcjonowania na podstawie należycie zebranych, opracowanych, usystematyzowanych oraz zanalizowanych materiałów empirycznych. , ; Omówione różnice zachodzące między poznaniem przygodnym i naukowym przedstawia poniższa tabela. Właściwości poznania przygodnego i naukowego Tabela l ... [ Pobierz całość w formacie PDF ] |