Monarchizm starożytnego Wschodu

- hierarchizacja społeczeństwa

- odwoływanie się do wartości sakralnych

1.     nierówność gatunku ludzkiego → ludzie z natury nierówni; podział społeczeństwa jest odwieczny, dany przez bogów na zawsze; sprzeciwianie się podziałowi to sprzeciw wobec bogów i kara w postaci gniewu bożego, który znajduje swoje odbicie w karach nakładanych przez władcę;

2.     boskość władzy państwowej i boskość samego władcy (jest albo bogiem, albo jego synem lub sprawuje władzę w łączności z bogami); czuwa nad dostatkiem ludu, chroni przed krzywdą; jest najwyższym kapłanem, wszechwiedzącym i nieomylnym;

3.     boski charakter mają również normy prawne; monarcha jest źródłem prawa (kiedy go tworzy, ale także gdy otrzymuje je od bogów); orzeka o tym co sprawiedliwe i niesprawiedliwe; prawo jest niezmienne i odwieczne; gwałcenie prawa = naruszenie woli bogów;

4.     państwo jest wspólnotą wszystkich: monarchy, elit, najbogatszych i najbiedniejszych, zaś imperium jest własnością monarchy; interes monarchy jest identyczny z interesem wszystkich.

Homer

-          ustrój monarchiczny;

-          władza sprawowana z woli boga Zeusa; wszyscy muszą być mu posłuszni; król to naczelny wódz i gwarant sprawiedliwości; władza jest dziedziczna; król nie rządzi sam, ale za radą otoczenia lub wojska;

-          w rzeczywistości państwo jest arystokratyczne, a monarcha jest pierwszym wśród równych; przeciwnik demokracji.

Sofiści – Protagoras (Gorgiasz z Leontinoj, Hippiasz z Elidy, Trazymach z Chalkedonu, Antyfon, Prodikos)

-          zwolennik relatywizmu: „człowiek jest miarą wszechrzeczy: tych, które są, że są, i tych, których nie ma, że nie ma” (szacunek dla prawa i instytucji społecznych);

-          to ludzie, a nie natura, decydują o biegu rzeczy;

-          ludzie żyli kiedyś w izolacji, ale niedogodności życia zmusiły do połączenia się w hordy, które powołały do życia państwo; państwo powstało więc z woli ludu, ma mu służyć, ale służyć większości, która powołała do istnienia to państwo → demokracja jako ustrój najbardziej naturalny;

-          przestrzeganie praw natury jest cnotą; ich łamanie przynosi gorsze skutki niż łamanie ustaw.

Gorgiasz

-         pluralizm moralności: postępowanie zależne od konkretnych okoliczności.

Zasady demokracji Ateńskiej

-         twórca → Perykles (V p.n.e.), spisane przez Tukidydesa;

-         filarem demokracji jest wolność → w granicach prawa można robić i mówić to, co się chce; szczególne znaczenie ma wolność słowa → na zgromadzeniach można zabierać głos, za treść wystąpienia nie można karać;

-         dobrodziejstwa demokracji nie obejmowały kobiet i ludzi niemoralnych;

-         drugi filar demokracji → równość praw (insomia) → równość głosu i udziału we władzy, równość traktowania przed sądem, na agorze (ważniejsze ą cnoty niż urodzenie); aby gwarantować równy dostęp do urzędów kandydaci byli losowani;

-         wyższe urzędy miały być sprawowane przez bogatych i wykształconych, przez to mniej podatnych na korupcję;

-         potrzeba kontroli urzędów;

-         trzeci filar demokracji → praworządność → dobrowolne, ale konieczne, podporządkowanie się prawu; prawo jest tworzone i zmieniane przez obywateli, ale póki obowiązuje, musi być przestrzegane.

Krytyka demokracji → Sokrates, Ksenofont, komediopisarz Arystofanes, Isokrates

-         wolność (możliwość robienia co się chce) prowadzi do demoralizacji; zbyt duża swoboda prowadzi do anarchii;

-         ludzie są z natury nierówni (krytyka zasady równości), nie ma możliwości społecznego awansu;

-         demokracja to despotyzm biednych, uciskanie szlachetnych i bogatych.

Platon (Arystokles) IV-V p.n.e.; “Państwo”, “Prawa”; Koncepcja państwa idealnego

-         istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający te idee; pierwszy z nich jest doskonały, jest identyczny z bóstwem lub jego tworem, drugi to jego niedoskonałe odbicie;

-         świat idei jest absolutny, praw są niezmienne, dobre, trwałe, zhierarchizowane; jedynie mędrzec może urzeczywistnić świat idei, wprowadzając w życie idee piękna, dobra, prawdy i sprawiedliwości;

-         państwo stworzył człowiek, gdyż sam nie był  w stanie zaspokoić swoich potrzeb; istotą tworów państwowych jednak nie jest dobro, ale odwaga (w timokracji), pazerność (oligarchia), anarchia (demokracja), lub strach i zbrodnia (tyrania);

-         polityczna filozofia dziejów → opiera się na założeniu o postępie degeneracji ustroju; timokracja, choć dobry ustrój, prowadziła do demoralizacji wojowników, ich pęd za luksusem; do rządu doszli bogacze, oligarchia, która zabiegała o własne dobro, popadając w konflikt z ludem; rządy ludu (demokracja) oparte na niewiedzy i nieumiejętności korzystania z wolności doprowadziły do anarchii; w końcu władzę przejmuje tyran dbający o własny, jednostkowy interes (najgorszy z ustrojów);

-         kres degeneracji mogą położyć rządy mędrców; idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana, zbudowana jak dusza człowieka, złożona z 3 części charakteryzujących się: I – inteligencją, II – odwagą, III – zaspokajająca potrzeby całego organizmu; tak i zbudowane jest społeczeństwo: na szczycie mądrzy, którzy rządzą; niżej wojownicy (strażnicy) – bronią społeczeństwa przed wrogami; na dole – zaspokajają potrzeby materialne ogółu wolnych;

-         żadna z grup nie osiąga doskonałości z osobna, tylko razem, jako całość; koncepcja antyindywidualistyczna → państwo staje ponad jednostką, jednostka to część składowa państwa;

-         granica miedzy mędrcami, a wojownikami nie jest nieprzekraczalna; spośród ogółu kandydatów do obu grup, w trakcie wychowania, zdolniejszych/mądrzejszych uczono na mędrców, pozostałych zaś na strażników (Platon określił etapy wychowania i sposób);

-         hierarchia społeczna oparta więc na hierarchii wiedzy: mędrcy poznają świat idei w całości, wojownicy w części, a prostacy tylko strzępy;

-         filozofowie mają się kierować rozumem, a nie normami prawa, gdyż rzeczywistość przynosi więcej problemów niż prawo może uregulować; filozofowie mieli żyć w komunie;

-         pod koniec życia Platon ujrzał utopię swoich koncepcji; w dialogu „Prawa” ukazał państwo łatwiej osiągalne: rządzone przez właścicieli ziemskich, żyjących w normalnych związkach rodzinnych i przy poszanowaniu własności indywidualnej; gwarancję ustroju miały zapewnić surowe kary i liczne ograniczenia życia obywateli;

-         Platon inspirował św. Augustyna i doktryny elitarne i antyegalitarne u progu nowożytności.

Arystoteles IV p.n.e.; „Etyka Nikomachejska”, „Polityka”; Synteza myśli helleńskiej

-         Realizm w stosunku do rozważań nad wolnymi społeczeństwami i o przeświadczeniu doskonałości miast-państw oraz podziale ludzkości na Greków i barbarzyńców, a relatywizm → odrzucenie idealnej polis Platona, niezmiennej, odpornej na okoliczności;

-         Państwo jest tworem naturalnym, w ludzkiej naturze jest dążenie do życia w państwie; kto żyje poza państwem jest albo nędznikiem, albo nadczłowiekiem;

-         Państwo jest wspólnotą mniejszych wspólnot rodzinnych i wiejskich, ale w odróżnieniu od nich, jest samowystarczalne i dąży ku celowi, którym jest zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka;

-         Uważał, że ustrój państwa zależy od wielu czynników: położenia geograficznego, klimatu, stanu gospodarki, kultury politycznej i prawnej itp.;

-         w zależnościom tego kto rządzi dobrymi formami są monarchia, arystokracja i politeja, złymi – tyrania. oligarchia i demokracja;

-         dobre rządy to te, które dbają o dobro ogółu, złe zaś o dobro własne; ze względu na zróżnicowanie majątkowe podział na oligarchię (rządy bogatych, nawet gdyby byli w większości) i demokrację (rządy biednych, nawet gdyby byli w mniejszości) oraz formę pośrednią, gdy władzę sprawuje stan średni, który reprezentuje/urzeczywistnia ustrój nazywany przez Arystotelesa politują;

-         politeja to synteza oligarchii i demokracji z przewagą elementów demokracji, łączy ideały wolności i porządku, jest realizacją złotego środka w polityce;

-         podział społeczeństwa na znakomitych (bogatych, szlachetnych, cnotliwych, wykształconych, żyjące z cudzej pracy elity) i lud (rzemieślnicy, kupcy, żeglarze, biedni żyjący z pracy własnych rąk) oraz stan średni – niezależny od bogatych i nie skupiający zawiści biednych; klasa średnia charakteryzowała się umiarkowaniem, rozsądkiem, podążaniem do celu środkiem drogi;

-         niewola jest stanem naturalnym; niewolnicy nie posiadają rozumu, dysponuję siłą fizyczną; niewola jest dla nich stanem pożytecznym i sprawiedliwym; są żywym narzędziem; stoję poza państwem i społeczeństwem; część niewolników stała się nimi nie z natury, ale z mocy prawa;

-         natura jest stróżem ładu, twórcą harmonii świata, poznaje się ją przez badanie przyrody i społecznej rzeczywistości;

-         sprawiedliwość → patrz ćwiczenia !!!

-         Arystoteles miał wpływ na awerroistów, św. Tomasza z Akwinu, Machiavellego, Monteskiusza.

Szkoły hellenistyczne

Cynicy → Antytenes z Aten, Diogenes z Synopy

-         sensualizm w teorii poznania, materialistyczna koncepcja świata, indywidualizm;

-         najwyższa wartość to szczęście, czyli życie w cnocie , czyli zgodnie z naturą i jej prawami; natura = przyroda, to co nienaturalne odrzucali; rzeczy nienaturalne to rzeczy złudne;

-         odrzucenie rodziny, praktyk religijnych, życia w państwie; państwo nie jest tworem naturalnym; Antystenes czuł się kosmopolitą; odrzucał instytucję głosowania i zgromadzenia ludowego;

-         krytyka idealizmu Platona, polemika co do istoty państwa z Arystotelesem, odrzucenie hedonizmu Arystypa z Cyreny;

-         kontynuatorzy to starożytni utopiści, anarchiści XIX wieku oraz doktryny terrorystyczne XX wieku.

Epikurejczycy → Epikur z Samos III – IV p.n.e.; „O naturze”

-         materialistyczna i ateistyczna filozofia; najwyższy cel – indywidualne szczęście; filozofowanie to czynność zapewniająca, dzięki rozumowi, cnocie i wychowaniu – szczęśliwe życie;

-         odrzucenie pragnień daje wolność i szczęście; uwolnienie się od strachu i trosk daje wewnętrzną wolność; droga do szczęścia wiedzie przez przyjemność, życie w rozkoszach;

-         państwo jest pożyteczne, bo zapewnia minimum moralności, gwarantuje wewnętrzny spokój, chroni przed zawiścią innych;

-         mędrzec nie trudni się jednak życiem politycznym, które utrudnia praktykowanie cnot; epikurejczyk współpracuje z władzą tylko wtedy, kiedy wymaga tego jego bezpieczeństwo;

-         pochwała egoizmu jednostki: najlepszy obywatel to rozumny egoista, gdyż on nie krzywdzi i nie wyzyskuje wzajemnie; altruiści są samolubni, więc niepotrzebni;

-         w nowożytności do epikureizmu nawiązywał utylitaryzm.

Stoicyzm → stara stoja: Zenon z Kation, Chryzyp z Solaj, Kleantes z Azji Mniejszej – III p.n.e.; młoda stoja: Panecjusz, Polibiusz, Cyceron, Seneka, Marek Aureliusz

-         światem rządzi rozum/przeznaczenie; rozum w różnym stopniu, przenika wszystkie części świata, tzn. rośliny, zwierzęta, ludzi i bogów; najściślejsze związki panują między ludźmi a bogami, których łączy rozum, różni zaś to, że bogowie są rozumni z natury, a ludzie muszą go zdobyć; mędrcem może zostać tylko ten, kto praktykuje cnotę;

-         cnota jest niepodzielna i absolutna, jednakowa u mężczyzn i kobiet, człowieka i boga, wolnego i niewolnika; ludzi z natury są dobrzy; istnieje ostry odział między mędrcami i głupcami, choć można stać się mędrcem, praktykując cnotę;

-         mądrość = wolność; człowiek mądry to człowiek wolny; należy przyjmować świat takim jaki jest, akceptować go; należy poddawać się rzeczywistości i przyjmować ją ze spokojem → fatalizm;

-         fatalizm sprawia, że każdy może być mędrcem i wolnym; wolność jest stanem wewnętrznym, tak jak niewola;

-         akceptacja prywatnej własności i nierówności między ludźmi; zachęcali do ludzkiego traktowania niewolników;

-         stoicy współpracują z władzą tylko wtedy, gdy uznają państwo za twór rozumny; to mędrzec decydował o rozumności państwa i mógł je wspierać lub się od niego odwrócić;

-         nie klasyfikowali ustrojów na dobre i złe; zależy to od władcy, który rządzi;

-         ludzie są z natury jednostkami społecznymi; prawo natury ma charakter społeczny; prawo państwowe winno być zgodne z prawem natury.

Cyceron I p.n.e.; „o państwie”, „O prawach”, „O powinnościach”

-         państwo tworem naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości; tworzący lud państwo to wspólnota złączona więzami prawa i interesów;

-         państwo winno być sprawiedliwe, czyli przestrzegać praw natury, jako praw rozumu; jeśli prawo stanowi złe prawo, niezgodne z prawem natury, to nie jest to prawo, a państwo nie jest właściwie państwem;

-         zwolennik ustroju mieszanego łączącego monarchię, arystokrację i demokrację(przewaga arystokracji, wróg demokracji);

-         hasło zgody stanów-solidarność arystokracji i kwitów przeciwko buntującej się tłuszczy;

-         wpływ na epokę oświecenia.

Chrześcijaństwo

Paweł z Tarsu I n.e.

-         wszelka władza pochodzi od Boga, więc wobec cesarza i jego urzędników obowiązuje lojalność; sprzeciw wobec cesarza, to sprzeciw wobec Boga; państwo jest sługą Boga ku dobremu; władza świecka jest krucha, niepewna, przejściowa;

-         wobec Boga wszyscy są równi; niewolnicy powinni być posłuszni swoim panom.

Kontynuacja i rozwój doktryny

Grek Ireneusz II n.e.; „Przeciw poganom”

-         państwo pochodzi od Boga i jest niezbędne do poskramiania zła; jest tworem dla pogan, ale wszyscy winni słuchać go, płacić podatki; chrześcijanie nie muszą z nim współpracować; wiedząc, że Bóg ześle karę na bezbożną władzę, chrześcijanin poddaje się nawet prześladowaniom.

Klemens II n.e.

-         krytyka kultu pogańskich cesarzy, prześladowań chrześcijan, ale pochwała instytucji politycznych.

Orygenes I poł. III n.e.; „Przeciw Celsjuszowi”

-         cesarstwo jest pogańskie, ale ma chrześcijańskie cele: szerzenie wiary; chrześcijanie winni słuchać dobrych praw władzy i wykonywać obywatelskie obowiązki;

-         złą władzę należy traktować jako karę bożą; opór możliwy jedynie wobec prawa ewidentnie sprzecznego z wolą Boga.

Tertulian II/III

-         krytyka kultury pogańskiej → modlenie się za cesarza to modły za nieprzyjaciół i prześladowców; odrzucał obowiązek służby wojskowej, bo chrześcijanie nie mogą przelewać krwi; niemożność chrystianizacji cesarstwa;

-         podziw dla rzymskiego aparatu władzy; możliwość sprawowania przez chrześcijan państwowych urzędów; konieczność przystosowania się kościoła do pogańskiego świata;

-         prymat norm bożych/natury nad prawem ludzkim, nad zwyczajami; jeśli prawo ludzkie jest zgodne z prawem natury, można mu przyznać moc tego drugiego.

Św. Augustyn IV-V; „O państwie bożym”; teologia polityczna

-         większość ludzi jest zła; zachłanni, żądni zaszczytów i władzy;

-         państwa ziemskie przemijają;

-         wszelka władza pochodzi od Boga, ale państwo zostało stworzone przez Boga z powodu grzechu; gdyby nie upadek pierwszych ludzi państwa by nie było;

-         dzieje ludzkości postrzegane jako walka państwa bożego (jedynego nieprzemijalnego i trwałego) z państwem szatana;

-         państwem bożym jest niewidzialny Kościół z Chrystusem jako jego głową; ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, na ziemi są tylko pielgrzymami; zostali wybrani przez boga aktem łaski, są w mniejszości; obywatele państwa ziemskiego są źli, nie zaznali Jego łaski;

-         państwo ziemskie jest każdym państwem, gdzie współegzystują obywatele obu państw: bożego i szatana; państwo ziemskie jest niepewne, nietrwałe; może przyczynić się do tego, aby ludzie bardziej nie popadali w grzech; jest potrzebne – stwarza warunki pokoju i bezpieczeństwa, ale nie wymaga dobrych władców – są nimi dobrzy i źli (pochodzą od Boga); chrześcijanie powinni być posłuszni także tyranowi, gdyż Bóg zsyła go, aby ich doświadczyć;

-         ludzie mają prawo oporu – biernego, spokojnego – gdy normy prawa ludzkiego naruszają normy prawa bożego;

-         państwo to boski instrument do karania;

-         wpływ na papieski uniwersalizm wieków średnich; reformacja; Lutra i Kalwina.

Imperializm w Bizancjum

-         absolutna władza cesarza wg kodyfikacji Justyniana (VI w.);

-         cezaropapizm – doktryna imperialna – jedność i potęga państwa;

-         cesarz twórcą i najwyższym wykonawcą prawa, najwyższym sędzią i naczelnym wodzem; boże namiestnictwo cesarza, jest władcą chrześcijańskim; tak jak jest jeden Bóg w niebie, tak jest jeden cesarz na ziemi; zastępca Boga do spraw doczesnych, naśladowca i Jego ziemskie odbicie; współrządził z Bogiem; cesarz jest koronowany przez Chrystusa;

-         cesarz Bizancjum stał na czele wielkiej rodziny monarchów i książąt;

...