PLATON (427 - 347): pochodził z rodziny arystokratycznej, obserwując upadek poleis dochodził do wniosku, że ewolucja ich zmierza ku złemu, degenerują się, zło nie przestanie nękać ludzi, dopóki rządów nie obejmą filozofowie; próbował uczyć rządzenia władców Syrakuz, później założył w Atenach akademię ( do VI w. n. e.); tylko mędrzec może dostrzec idee, zrealizować je w państwie; „państwo tworzy wzajemna nasza potrzeba”, istotą jest odwaga (timokracja), chciwość (oligarchia), anarchia (demokracja), strach i zbrodnia (tyrania) te ustroje są łańcuchem ewolucyjnym, ostatnia jest najgorsza, demokracja cierpi na brak prawdy; kres łańcucha może zaprowadzić tylko rząd „stróżów doskonałych” – mędrców; organiczna budowa – silnie zhierarchizowana (wg wiedzy): złoto (inteligencja) => srebro (odwaga) => brąz (pracowitość), żadna z grup nie jest doskonała osobno; antyindywidualizm, jednostka przez państwo; funkcjonuje rygorystyczny system wychowania obywatelskiego, elicie wpaja się honor, męstwo, cnotę, 17 – 20 lat trening fizyczny, po 20 r. mniej zdolni – wojskowi, bardziej – 10 letnie studia ogólne, później 5 lat filozoficznych, od 35 – 50 r. życia aktywność polityczna, po 50 r. sprawowanie władzy;  grupa rządząca żyje we wspólnocie majątkowej i rodzinnej, ważne jest dobre urodzenie, brak własności prywatnej; filozofowie kierują się zasadami rozumu, nie są skrępowani prawem; prawo jest zbyt sztywne wobec różnorodnej i zmieniającej się rzeczywistości; w Prawach opisuje inny ustrój – oligarchię, bez wspólnoty komunistycznej, zakaz opuszczania państwa, nowinkarstwa, kult religii.

ARYSTOTELES (384 – 322): ur. w Stagirze, syn lekarza, nie miał praw politycznych, adept akademii, założył Liceum, wychowawca Aleksandra, najważniejsze o polityce to Etyka nikomachejska, Polityka; w odróżnieniu od Platona – naturalna, empiryczna metoda badawcza; państwo należy do tworów natury, człowiek jest stworzony do życia w państwie, kto żyje poza jest nędznikiem lub półbogiem, cnota, dzielność etyczna są możliwe do osiągnięcia tylko wobec innych; jest syntezą mniejszych, analogicznych, ewoluujących w państwo wspólnot, jest samowystarczalne, celem jest zapewnienie materialnych i duchowych potrzeb jednostce, gdyż jest zbiorem jednostek; odwrotnie niż Platon twierdzi że nie ma doskonałego ustroju, ale można mówić o dobrych i złych: monarchia – tyrania, arystokracja – oligarchia, politea – demokracja; kryterium: czy rządy są sprawowane dla dobra ogółu? generalnie zdaje sobie sprawę że rząd służy temu, kto rządzi; na ustrój wpływa także charakter narodu – niektóre mają tendencję do tyranii, położenie geograficzne – demokracja lepiej sprawuje się na nizinach; także podział wg. majątku rządzących: oligarchia gdy są bogaci (nawet większość) i demokracja, trzecią formą są rządy stanu średniego – gdy przeważa liczebnie najlepsza dla niego politea, czyli mieszanina oligarchii i demokracji, z przewagą drugiej; jest to harmonijne połączenie wolności i porządku (hierarchii); realizacja polityki złotego środka i stabilizacja; podział społeczeństwa na znakomitych i lud, kryterium może być wiedza, urodzenie, cnota, najczęściej jest to majątek, znakomici to niepracujący posiadacze; stan pomiędzy nimi to średni, też posiada własność, ale pracują na mniej hańbiących stanowiskach, nie są zdemoralizowani bogactwem, ani chciwi czy skłonni do buntu; ich cnotami jest umiarkowanie, rozsądek, kroczenie pośrodku drogi, uszanowanie własności; problem niewolnictwa wypływa z niedoskonałości gospodarki, ale jest prawem natury, pewni ludzie są stworzeni do niewoli, nie posiadają rozumu tylko siłę fizyczną, niewola jest dla nich pożyteczna i sprawiedliwa, są poza państwem; jednak nie wszyscy, którzy są niewolnikami, są nimi z natury, niektórzy są na podstawie prawa ludzkiego; w odróżnieniu od sofistów widzi prawo natury także w instytucjach stworzonych przez człowieka; tak więc istnieje prawo stanowione i naturalne niesprzeczne ze sobą, do prawa naturalnego zalicza sprawiedliwość, własność i władzę; sprawiedliwość jest trwałą dyspozycją (jak doskonałość etyczna), sprawiedliwość legalna – postępowanie zgodnie z prawem i słusznością; może być wyrównawcza (pomiędzy jednostkami) i rozdzielcza (państwo wobec jednostek).

HELLENIZM: Cynicy. Założycielem szkoły był Antystenes, uczeń Gorgiasza i Sokratesa, przeciwnik Arystotelesa, nazwa pochodzi od kynikos (pies), najwyższą wartością szczęście (cnota = życie zgodnie z naturą, ideałem był Diogenes; minimalizm, ignorowanie państwa, kosmopolityzm, akceptacja całkowitej swobody obyczajów; generalne skrajny indywidualizm, egalitaryzm i anarchizm. Epikurejczycy. Epikur (341 – 269) wewnętrzna wolność = brak trosk i zmartwień, cnota to doczesne przyjemności, państwo jest potrzebne bo zapewnia spokój i korzystanie z własności, należy brać udział w polityce dopiero gdy własne dobro tego wymaga; Stoicy. Od IV w. pne do V w. ne., przedstawicielami byli m.in. Zenon z Kition, Cicero, Seneka, Marek Aureliusz; światem rządzi rozum, determinizm, jest żywą istotą; ludzie z natury są dobrzy, cnota jest wartością absolutną, albo jest się mędrcem albo głupcem a mądrość to wolność bo akceptuje rzeczywistość i nie próbuje jej zmienić, wszyscy są równi ale tylko idealnie, należy współpracować z władzą, polityka jest narzędziem do realizacji rządów rozumu, autonomiczną decyzją mędrca jest uznanie ustroju za rozumny, żaden ustrój nie może być z góry sklasyfikowany; mędrzec podporządkowuje się prawom natury, które mają charakter społeczny, prawa państwa powinny być z nimi zgodne; Cyceron mówił, że państwo opiera się na sprawiedliwości, jeżeli prawodawca ustanawia złe prawa, to nie są one właściwie prawem a państwo państwem, więc prawodawca nie ma prawa rozkazywania.

CHRZEŚCIJAŃSTWO: doktryna ewangeliczna odcina religię od polityki, są autonomiczne; wszelka władza pochodzi jednak od Boga, więc chrześcijanin powinien być posłuszny władzy świeckiej, państwo ma boże zadania do spełnienia, jednak nie zakłada współpracy z władzą; pochwała dla ubóstwa, bogactwo jest prostą drogą do grzechu, własność to tylko czasowe użytkowanie dane od Boga, równość i wolność ludzi tylko przed Bogiem, należy pozostać w swoim stanie; w II i III wieku upolitycznianie doktryny, Ireneusz jako ostatni bronił indyferentności – państwo jest dla pogan; Klemens – krytyka pogańskich cesarzy, prześladowań, wysoko cenił samo państwo, pozostawał pod wpływem filozofii stoickiej; Orygenes – platonik, Contra Celsum, cesarstwo jest pogańskie, ale jego cele są chrześcijańskie, umożliwia szerzenie wiary, opór jest możliwy gdy prawo stanowione jest sprzeczne z boskim (wprowadził rozróżnienie); Tertulian – wykluczał rechrystianizację cesarstwa, są sprzeczne ze sobą; podziwiał z drugiej strony rzymski aparat władzy, aprobował chrześcijańskie treści pogańskiego cesarstwa, wierni mogli z nim współpracować; należy ostatecznie ukształtował dualizm prawo ludzkie – prawo boże z nadrzędnością drugiego; pozytywne nabiera mocy dzięki zgodności z boskim; chrześcijanie nie mogą przelewać krwi (służyć w armii); chrystianizacja cesarstwa – edykt mediolański Konstantyna Wielkiego z 313 r., dawał mu możność kontroli nad Kościołem; Euzebiusz – był doradcą Konstantyna, udzielił błogosławieństwa rzymskiemu imperializmowi, cesarz jest interpretatorem słowa bożego; św. Augustyn (354 – 430) – większość ludzi jest zła, państwa ziemskie przemijają, władza została dana od Boga, ale z powodu grzechu, historia jest walką państwa szatana z bożym, obywatele państwa bożego są pielgrzymami na ziemi, obywatele civitas terrena są wszyscy źli i grzeszni, są w znacznej przewadze, co rozstrzyga o funkcji każdego państwa; pod jego wpływem nic nie może stać się lepsze, jego funkcją jest represja; Bóg daje władzę dobrym i złym, tyrania jest karą za grzechy, także realizuje boski plan; ludzie mają prawo do biernego oporu, gdy prawa państwowe naruszają prawa boże; uzasadnia szczególne represje wobec heretyków.

ŚREDNIOWIECZE: kultury „barbarzyńskie” spajało chrześcijaństwo i Kościół, sfera religijna życia jest nadrzędna, człowiek nie poznał sam prawdy tylko przez objawienie, wszystko co mówią święte księgi jest niepodważalną racją, reszta to herezja; interpretacją i adaptacją tekstów Biblii i patrystyki zajmowała się hierarchia kościelna, także czuwała nad ich przestrzeganiem; Kościół wzmacniał stosunki feudalne, był popierany przez wielkich posiadaczy ziemskich, zmonopolizował oświatę i kulturę; w religii umocnienie miała hierarchizacja społeczeństwa; uniwersalnym suwerenem jest głowa Kościoła, jest nieomylny, decyduje o praworządności państwa; Cezaropapizm bizantyjski - Bizancjum jest Nowym Rzymem, cesarz jest źródłem prawa, najwyższym sędzią, wykonawcą prawa; boże namiestnictwo cesarza, jest obrazem Boga, jest koronowany przez samego Chrystusa, wiele symboli zapożyczonych z pogańskich kultur wschodu; stoi na czele rodziny monarchów, jest głową kościoła; cesarz działa jednak dla dobra poddanych, tron był elekcyjny, z boskiej inspiracji; Państwa germańskie – wodzowie wywodzili swą władzę od Boga, przypisywali sobie magiczną moc zwyciężania, elekcja sakralna, od VI w. większość „z łaski Boga”, co związywało z prawem bożym; w VII w. Grzegorz Wielki ogłosił że zadaniem państwa jest zbawienie obywateli, wg Izydora król, który grzeszy traci królestwo, był twórcą trójpodziału prawa: a) boskie b) powszechne, skażone grzechem pierworodny c) ludzkie, konkretyzacja norm powszechnego, reguły postępowania są niezmienne, co uzasadnia prawo zwyczajowe; Karol Wielki – uznał się za obrońcę i patrona Kościoła, jego zwierzchnika, mianował biskupów, rozstrzygał spory o czystość wiary; w zamian za te ustępstwa Kościół uzyskał niezależność od Bizancjum oraz swobodę dzięki zlikwidowaniu królestwa Longobardów;

PAPALIZM: Grzegorz VII zapoczątkował proces desakralizacji władzy świeckiej; państwo jest z istoty złe, ma rację bytu gdy realizuje sprawiedliwość bożą, a więc jest błogosławiona przez Kościół, papież jest głową wszystkich panujących i prawdziwym cesarzem, biskupi są bliżsi Bogu niż władcy, papież może odbierać i nadawać władzę wedle zasług; umocnieniem dominacji była idea krzyżowa (XII w.), jest to dzieło boskiej inspiracji, realizacja marszu do ziemi obiecanej, śmierć z rąk pogan gwarantuje zbawienie; apogeum papalizmu w XIII w. (Innocenty III) 1) teoria jedności świata – nie może mieć dwóch głów, jak organizm 2) Kościół to dusza, państwo – ciało, wg hierarchii bytów 3) teoria wyższych zadań papiestwa 4) Kościół to instytucja doskonała, państwo jest obarczone grzechem, papież może pouczać i usunąć cesarza 5) teoria wikariatu (chrystusowego), po śmierci cesarza władza wraca do papieża 6) teoria dwóch mieczy danych Piotrowi 7) darowizna Konstantyna 8) papież jest reprezentantem ludu rzymskiego, który jest suwerenem cesarstwa; w drugiej poł. XIII w. teoria hierokracji – papież może wykonywać swą uniwersalną władzę bezpośrednio, cesarze są administratorami z łaski papieskiej.

UNIWERSALIZM CESARSKI: cesarz jest władcą ludów, biczem bożym, patronem kościoła, symbolem jedności, sukcesorem Rzymu, doktryna ukształtowana XII/XIII w., służyła także w ekspansji na tereny pn. Włoch i Słowiańszczyzny; argumenty były podobne jak w przypadku papalizmu, król namiestnikiem Boga, władza cesarska pochodzi wprost od Boga, jest jako pomazaniec tylko Jemu podległy i tylko On może go sądzić, teoria organiczna, władca jest obrazem Boga, kapłan – Chrystusa; Od Fryderyka Barbarossy „święte” cesarstwo; wsparcie w prawie rzymskim, „cesarskim”, glosatorzy przenosili na cesarza pojęcia justyniańskie, nie jest związany prawem tylko zasadami rozumu, ta władza przysługuje z woli ludu, przekazana całkowicie i nieodwołalnie, jest panem duszy i ciała poddanych; iura reservata (prawa przysługujące tylko cesarzowi): nadawania korony, kreowania notariuszy, wyzwalania i nobilitowania, uznawania dzieci nieślubnych, zakładania uniwersytetów, nakładania podatków bez zgody stanów; przysługuje mu tytuł maiestas (crimen laese maiestatis).

MONARCHIA NARODOWA: idea hamowana przez uniwersalny cezaryzm i papalizm; od XII w. proces odbudowy autorytetu monarchy, świadomość narodowa, suwerenność państw; zasada cesarskości państwa: rex imperator in regno sua, wraz z nadawaniem tytułów, uzasadnienie dla tendencji centralizacyjnych, katalog iura maiestatis, podobny j.w.; historyczne wywodzenie cesarskości z państw antycznych; teoria regis exempti – wyjęcie monarchy spod władzy cesarza, Filip IV w konflikcie z Bonifacym VIII wysunął tezę, że w sprawach państwowych nie uznaje on żadnego zwierzchnictwa nad sobą, stanowisko papieża uznał za herezję, jego stanowisko zostało poparte przez Stany Generalne; papież nie ma monopolu na władztwo nad duszami, władza monarchy jest godniejsza bo bierze się z woli Boga i ludu, może usunąć papieża heretyka; do podkreślenia suwerenności króla służyło prawo rzymskie (król = dominus); występuje także pogląd o nieograniczonej władzy: nie ma sankcji instytucjonalnych wobec złego monarchy, niezbywalność władzy króla, dziedziczność tronu; teoria reprezentacji – zasada osobowości prawnej państwa, z poszczególnymi członkami (organicyzm), Jan z Salisbury wprowadzał tezę o ograniczeniu króla przez kler; reprezentantem całego ciała jest król, parlament zaś przedstawia swoje stany; później – jest reprezentantem całego państwa, potwierdza ważne decyzje.

PRERENESANS: XII – XIII w., procesy ekonomiczne, urbanizacja; ideologia komunalna potępiała zarówno hierarchię kościelną jak i feudalną, wojny prywatne i anarchię; Awerroizm łaciński – odkrycie Arystotelesa w XII w., teoria wieczności wszechświata i rodzaju ludzkiego (nie człowieka – duszy), teoria podwójnej prawdy filozoficznej i religijnej.

ŚW. TOMASZ: (1225 – 1274), uczeń arystotelika Alberta Wielkiego; ostateczne cele człowieka to cele niebieskie, jednak waga spraw doczesnych jest duża, Bóg jest twórcą natury więc nie może być sprzeczna z łaską; teologia jest nadrzędną nauką, można rozwijać nauki obojętne; tylko idea władzy pochodzi od Boga, ustrój tworzą ludzie, państwo tworzy warunki do zbawienia – pax i ordo; podział społeczeństwa na optimates, populus honorabilis, vilis populus, wg. majątku; własność jest naturalna, nie można jej odbierać, dzieli się na a) posiadanie i b) użytkowanie, moralny obowiązek dbania o dobro ogólne; handel musi być społecznie pożyteczny, dopuszczał odsetki; cele ostateczne (kościół) są wyższe dla człowieka niż doczesne (państwo), bo dalej sięgają, obejmując także te pierwsze; tyran to także ten, kto źle rządzi, poddani mają obowiązek buntu, gdy łamie prawo boże, gdy łamie prawo stanowione, lepiej dla nich nie buntować się, bo skutki mogą być gorsze, tyran może być karą za grzechy, decyduje o tym kościół; państwo jest zobowiązane do aktywnej walki z grzechem – heretykami i wolnomyślicielami; najwyższym prawem jest lex aeterna, jest wszechobecne, jego odbiciem w mózgu człowieka jest lex naturalis – udział człowieka w boskiej mądrości, konkretyzacją, która ma zmuszać do dobrego życia jest lex humana, musi być zgodne; obok istnieje pozytywne prawo boskie (lex divina) czyli Pismo Świętę i nauka kościoła.

JESIEŃ ŚREDNIOWIECZA: Ruch kacerski: bogumiłowie, pataria, katarowie, waldensi, albigensi, joachimici, begardzi i beginki, John Wycliffe, Jan Hus; Koncyliaryzm – prymat soboru nad papieżem, nie jest nieomylny, może być sądzony i usunięty przez sobór, źródłem tej władzy jest elekcja przez wiernych; William Occam – (1300 – 1348) uznany za heretyka, twórca nominalizmu, zwalczał teorię pełni władzy papieża, państwo pochodzi nie od papieża ale od Boga, który dał ludziom prawo powoływania władców, których ustanowiwszy nie mogą później odwołać, celem papiestwa jest doczesne dobro ludzi; wyrazem prawa bożego jest treść Pisma, później naturalne, dostępne dla ludzi bez objawienia, rozumowo, tam gdzie nie sięga występuje prawo pozytywne; Dante Alighieri – (1265 – 1321) wpływy awerroizmu, separacja filozofii i teologii, tylko uniwersalne cesarstwo daje pokój, sprawiedliwość, celem jego jest doczesna szczęśliwość ludzi, władca musi mieć pełnię władzy, ze względu na cel jest sługą ludu; cele państwa i papiestwa są równorzędne, oba są ostateczne, możliwa jest współpraca dwóch władz; zasady wiary reguluje tylko Pismo; Marsyliusz z Padwy – (1275 – 1343) był profesorem i rektorem w Paryżu, związany z gibelinami, po ogłoszeniu Defensor pacis (1309) uznany za heretyka; wiary nie można mierzyć kategoriami empirycznymi, cele jednostki nie mogą być sprzeczne z celami ogółu ( antyindywidualizm ); państwo powstaje z woli ludzi, jego doskonałość to zasięg władzy, którą dysponuje dla zaspokojenia potrzeb ludzi, najważniejszymi zadaniami są tępienie występków i rozstrzyganie nieporozumień; cała władza musi być skupiona w jednym organie, niezależnie od formy ustroju, rząd działa w granicach prawa (stanowionego przez lud, jest to treść suwerenności); ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili, lud lepiej niż jednostka rozpoznaje swoje dobro; zasada większości w ustawodawstwie; dopuszczone jest delegowanie władzy ludu na rzecz rządu; kwestionuje dualizm praw – prawo boże obowiązuje w życiu niebieskim, w życiu doczesnym stanowi doktrynę (zasady); prawo natury to normy prawa ludzkiego uniwersalnie akceptowane; prawem jest norma pochodząca od uprawnionego organu opatrzona sankcją przymusu; kościół jest wspólnotą wiernych, kryterium jest subiektywna wiara, jest podrzędny i podporządkowany państwu.

NICCOLO MACHIAVELLI: (1469 – 1529) ateista, należy do pierwszego pokolenia pisarzy oświecenia, z kultury antycznej bierze empiryzm i realizm polityczny; relatywizm, utylitaryzm; wszechświat jest odwieczną harmonią dobra i zła; państwa upadają i powstają cyklicznie; władza musi znać naturę i mechanizmy życia społecznego, ludzie są poddani Fortunie i Virtu, których wpływ jest zależny od aktywności i możliwości jednostki; ludzie są bardziej skłonni do złego, są chciwi, presja życia ich uszlachetnia; dobry władca nie może rządzić wbrew naturze swoich poddanych, kondycja narodów przedstawia się na sinusoidzie; włoskiej anarchii może pomóc tylko silna władza absolutna, wybitna jednostka; nowy ustrój musi bezwzględnie rozprawić się ze swoimi wrogami, nie patrząc na moralność; polityka nie ma nic wspólnego z moralnością, kryterium jest skuteczność; byłoby doskonale, gdyby władca był dobry i łagodny ale w niemoralnej epoce nie można być moralnym; w praktyce hojność prowadzi do wzrostu podatków, łagodność do buntu, poddani powinni bać się księcia; terror i niepopularne decyzje powinny być aplikowane łącznie, zaś dobrodziejstwa i ustępstwa rozłożone w czasie; władca powinien zachowywać pozory, szpetne uczynki zrzucać na podwładnych; książę tępi tylko tych, którzy mu zagrażają, nie uciska niepotrzebnie ludu, dba o równowagę społeczną; religia (powinna być państwowa) jest pożyteczna gdy kształtuj cnoty obywatelskie; rządy absolutne są stanem przejściowym, ustrojem stabilnym i trwałym jest republika, wzorowana na rzymskiej (elementy monarchiczne, arystokratyczne i demokratyczne), gwarantuje praworządność i wolność; państwo jest jedynym ustawodawcą, za prawem stoi siła, narodowa armia.

JEAN BODIN: (1530 – 1596) podstawą badań jest doświadczenie, odrzucił Biblię jako źródło wnioskowania, uchodzi za twórcę metody historycznej w prawoznawstwie; podstawowa teza o suwerenności władzy państwowej, państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami; suwerenność jest cechą charakterystyczną każdej władzy państwowej, zarówno zewnętrzna jak wewnętrzna; za najbardziej naturalny ustrój uważał monarchię bo najlepiej korzysta z suwerenności; podstawową jej częścią jest wyłączność prawodawcza, prawo jest rozkazem suwerena (sprawiedliwym); tak więc powinno być zgodne z prawem bożym i naturalnym, choć ich naruszenie nie niweczy obowiązywania prawa stanowionego; zresztą monarcha jako wizerunek Boga lepiej je zna niż poddani; silnie podkreśla nietykalność własności prywatnej, która jest ostoją wszelkiego porządku; odrzuca stosunki lenne, wszyscy z natury są poddanymi, tylko w stosunkach między sobą są zróżnicowani; obowiązek posłuszeństwa wobec króla nie zna granic, nawet gdy narusza wolność i własność, można stawić tylko bierny opór; legalny władca nigdy nie jest tyranem; kościół powinien zostać wykorzystany w służbie państwowej.

THOMAS MORE: postuluje całkowite zniesienie własności, krytykuje rozwój przemysłu i handlu, podstawą dobrobytu powinna być produkcja rolna i rzemieślnicza; Utopia (odkryta przez Rafała Hitlodeusza): wszystkie dobra należą do państwa, sześciogodzinny dzień pracy i powszechny obowiązek pracy, obywatele są równi, jednakowo się ubierają i razem jedzą, nie ma pieniędzy, wszystkie potrzeby zaspokajane są przez państwo; państwo skazuje zbyt rządnych bogactw na niewolę, niewolnikami są także przestępcy i jeńcy wojenni, wykonują prace ciężkie i przykre; ustrój jest hierarchiczny i demokratyczny: 30 rodzin wybiera co roku filarchów, ci wyłaniają protofilarchów, na czele stoi książę elekt; jego władza jest dożywotnia, ale może być usunięty w razie tyranii, kieruje robotami publicznymi i polityką zagraniczną; występują różne wierzenia religijna, powszechna tolerancja, duchowni są wybieralni, nie ma celibatu.

MARTIN LUTHER: (1483 – 1546) popierany przez mieszczaństwo, szlachtę i książąt niemieckich, występował przeciwko chłopom Munzera; nawiązuje do augustianizmu, wszystko co ludzkie jest złe i grzeszne, wszystko co człowiek ma dobrego pochodzi od Boga, może zbliżyć się tylko przez wiarę, prawo interpretacji Biblii zastrzegał dla siebie; kościół jest niewidzialnym związkiem wszystkich wierzących, gdzie są wolni i równi, pełnią funkcje kapłańskie; państwo jest suwerenne, chociaż nie może pomóc w zbawieniu powstrzymuje od dalszego upadku, jest całkowicie represyjne, należy mu się całkowite posłuszeństwo; dopuszcza jednak opór książąt przeciw cesarzowi, gdy dozwala to prawo; państwo jest także najwyższą władzą kościelną.

JEAN CALVIN: (1509 – 1564) po ucieczce z Francji założył zbór w Genewie, którym rządził w sposób absolutystyczny; człowiek jest do gruntu zepsuty, pozbawiony woli nie może postępować dobrze; Bóg jest jedynym suwerenem, państwo jest boskie, władca wykonuje rozkazy Boga (wystąpienie przeciw jest świętokradztwem), jak u Lutra opór jest dopuszczalny tylko gdy jest legalny, ewentualnie gdy przy braku organów Bóg ześle natchnioną osobę, która zjednoczy lud; doktryna zawiera silne elementy antymonarchiczne – nie ma godnych władców, najlepszym ustrojem jest republika arystokratyczna; kościół jest widzialny, jest organicznie związany z władzą świecką, która jest jemu podporządkowana; państwo stosuje restrykcje wobec ludzi, którzy łamią zasady moralne, ma wgląd w ich życie prywatne; kalwinizm pochwala pracę i zysk z kapitału, pewność obrotu handlowego.

THOMAS MUNZER: (1490 – 1525) sprzeciwił się tezie o Biblii jako jedynym i nieomylnym objawieniu, jest nim rozum, tylko dzięki rozumowi człowiek może osiągnąć zbawienie, wolność chrześcijańska jest pojęciem doczesnym, głosił urzeczywistnienie królestwa bożego na ziemi, drogą do niego jest działanie dla dobra ogółu; ustrój to wspólnota równości wszystkich, bez różnic klasowych i własności prywatnej, władza należy do prostego ludu, strukturą są demokratyczne gminy gdzie własność i praca są wspólne; realizacja tego planu leży w wojnie chłopskiej.

MONARCHOMACHOWIE: doktryna inspirowana kalwinizmem, skrajnie antykrólewska, główną tezą jest prawo do obalenia tyrana i tyranobójstwa; przedstawicielem umiarkowanym jest Francois Hotman, porównywał (Franco-Gallia 1573 r.) ustrój średniowiecznej Francji (dziedziczne królestwo, lud mógł usuwać złych władców) z absolutyzmem, uzdrowienie widział w powrocie znaczenia Stanów Generalnych; nurt radykalny: idea suwerenności ludu, wywiedziona historycznie z umowy z władcą, treścią jej było przekazanie władzy delegowanej, najważniejsze uprawnienia lud zatrzymał; ta umowa wiąże monarchę, za jej zerwanie może zostać ukarany; elementy antyindywidualizmu (pojęcie ludu jako tworu rozumnego), opór nie może być dziełem osoby prywatnej, ew. urzędnik jako przedstawiciel ludu; on też powinien kontrolować monarchę (teza jest proarystokratyczna); ludzie są jednak nierozumni, dali się zwieść i zapomnieć o swoich prawach, trzeba im przypominać o nich.

ODRODZENIE W POLSCE: pod wpływem walk z Zakonem: Stanisław ze Skarbmierza, Paweł Włodkowic; ideologia wzmocnienia władzy królewskiej: Jan Ostroróg, król jest twórcą prawa, żądał współdziałania sejmu z monarchą, podkreślał suwerenność zewnętrzną wobec papieża; Filip Buonaccorsi (Kallimach) domagał się obalenia przywilejów szlacheckich, rozbudowy skarbu, odsunięcia biskupów od władzy, sojusz tronu z miastami; miejscy przedstawiciele to Biernat z Lublina i Petrycy Sebastian z Pilzna; ruch egzekucyjny: hasła były konserwatywne, ale sam program reformatorski (nihil novi i postulat silnego rządu), mieszany ustrój państwa (S. Orzechowski) na wzór Republiki Rzymskiej – trzy stany sejmujące; program antykrólewski i antymagnacki, unowocześnienie sądownictwa, kontrola sejmu nad urzędnikami, kodyfikacja prawa, opodatkowanie kleru, sekularyzacja dóbr kościelnych, uniezależnienie od papiestwa, poddanie kleru władzy państwa; zaostrzenie reżimu wobec chłopów i dyskryminacja mieszczan; Frycz Modrzewski: idea złagodzenia podziałów stanowych, reforma kościoła polskiego, krytyka nadmiernej pańszczyzny, poddaństwa, postulował opiekę państwa nad chłopem, zrównanie w prawie karnym ze szlachtą, udział miejskich posesjonatów w trybunale i sejmie, wolności wyznania; proponował wzmocnienie władzy królewskiej (arbiter nad stanami), król miał być prawodawcą wraz z radą uczonych i filozofów, sejm należy usprawnić przez ograniczenie senatu do roli doradczej; domagał się kodyfikacji praw, humanitaryzmu, prawa opartego na rzymskim; demokratyzacja kościoła, unarodowienie; potępiał wojnę i bronił idei pokojowej współpracy narodów; arianizm: jako podstawa kalwinizm, zwolennicy wśród szlachty, magnaterii i mieszczaństwa, odrzucali dogmat o Trójcy, boskości Chrystusa, nieśmiertelności duszy; lewica krytykowała różnice stanowe i ucisk chłopów, potępiała szlachtę, jedyną podstawę własności stanowi praca dokonywana we wspólnocie, odrzucała sprawowanie urzędów, karę śmierci,  składanie przysiąg i służbę w wojsku, nosili drewniane miecze; odłam umiarkowany nie protestował przeciw wykonywaniu obowiązków publicznych, państwo i król są zabezpieczeniem przed anarchią i bandytyzmem; programy regalistyczno – senackie: Krzysztof Warszewicki De optimo libertatis statu (1598) potępił władzę sejmu, żądał podporządkowania prawa racji stanu, sojuszu monarchy z senatem i hierarchią kościelną, zniesienia wolnej elekcji i dziedzicznego tronu; Piotr Powęski (Skarga) polityka szlachty jest źródłem anarchii, program reformy absolutystycznej, centralistycznej, zniesienie izby poselskiej, całą władzę posiadał król i senat; Stanisław Orzechowski (1513 – 1566) Rzeczpospolita to rycerstwo z radą koronną, jest własnością szlachty, reszta to słudzy państwa, szlachta jest równie wolna jak król, nie ma zobowiązań prócz podymnego, wojny i tytułu na pozwie, zwierzchnią władzą jest prymas, na zewnątrz papież jako kurator.

IDEOLOGIA KONTRREFORMACJI: 1540 r. Paweł III zatwierdził Towarzystwo Jezusowe Loyoli, w latach 1545 – 1563 Sobór Trydencki, miał na celu uwspółcześnienie kościoła, ale jednocześnie wracał do wielu średniowiecznych obyczajów, potwierdzał m.in. naukę o odpustach, zadbano o podniesienie moralnych i merytorycznych kwalifikacji duchowieństwa; szkoła w Salamance, jezuicka, Francisco Juarez: człowiek jest naturalnie wolny, nie można sprawować nad nim władzy bez jego woli, jednak ustanawiając władcę może przelać na niego całość uprawnień, dopuszczalny jest każdy ustrój, papież nie jest władcą z woli ludu, więc będąc w pełni suwerenny jest wyższy od pozostałych, ma prawo rządzenia w każdym państwie; Robert Bellarmin: wobec heretyków jedynie kara śmierci jest skuteczna i sprawiedliwa.

ABSOLUTYZM: był historycznie ostatnią formą państwa feudalnego, mieszczaństwo było zainteresowane silnym, scentralizowanym państwem, umożliwiał rozwój gospodarki rynkowej, silna rola króla wypływała z konfliktów między klasami feudalnymi, był arbitrem, liczne wojny wymuszały silne państwo; klasyczny we Francji, teoretykami byli rządzący (de Richelieu, Ludwik XIV, J. B. Bousset) opowiadali się za nieograniczoną niczym władzą monarchy (także nad życiem i mieniem obywateli), byli wrogami zgromadzeń przedstawicielskich; władza Dei gratia, boskie jest także następstwo tronu; król w największym stopniu posiada rozum, najlepiej wie co jest zgodne z interesem ogółu, jest identyczny z państwem, szczęście poddanych jest konsekwencją jego szczęścia; monarcha stoi ponad prawem, nie jest zobowiązany do niczego; teoria policji: konieczność łączenia rządów z działaniem sprawnego aparatu administracyjny.

HUIG DE GROOT: (1583 – 1645) silny władca może zapewnić warunki do ekspansji handlowej i kolonialnej; prawo natury jest nakazem prawego rozumu, istniało by, nawet gdyby nie było Boga, bo nawet on nie może go zmienić, można je poznać przez badanie społecznej natury człowieka; najważniejszą cechą jest apetitus societatis, ma rozeznanie wartości społecznych, materialne zasady: 1) szanowanie własności 2) wynagradzanie szkód 3) dotrzymywanie umów 4) ponoszenie kary za przewinienie; rozciągał te zasady (korzystne dla burżuazji) na prawo międzynarodowe; wprowadza rozróżnienie wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych, humanizacja wojny, godził się z istnieniem niewolnictwa i protestował przeciw równouprawnieniu między narodami; nie wierzy w idealny ustrój, wybór należy do ludu, ale suwerenność jest pozbywalna, przyrównuje ją do własności, można więc wystąpić tylko w przypadku łamania warunków umowy; dokonał klasyfikacji praw podmiotowych (wolności, władza nad innymi, władza nad rzeczami); Samuel Pufendorf: opisuje prawo natury tak jak Grocjusz, instynkt społeczny łączy się z egoizmem; źródłem zjawisk społecznych jest wola boża, ale nie wpływa na nie w żaden sposób; najwyższym celem państwa jest zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa, władca stojący na czele musi mieć pełnię władzy; umowa społeczna składa się z 1) aktu zrzeszenia w społeczeństwo 2) aktu który daje społeczeństwu konstytucyjny ustrój 2) z aktu oddania władzy suwerenowi; religia powinna być podporządkowana władzy, stosunki poddańcze są pożądane.

UTYLITARYZM: Benedykt Spinoza (1632 – 1677) Biblia nie jest źródłem wiedzy naukowej, religia to nie prawda tylko zasady moralne, prawda jest domeną filozofii – powinien być zachowany ścisły rozdział dziedzin; wolność przekonań to podstawowe prawo natury człowieka, nie można go odebrać, można jednak zakazać głoszenia treści wywrotowych; stan natury to stan powszechnej wojny, państwo to organizacja, która przy pomocy siły i gróźb zapewnia bezpieczeństwo i stwarza warunki do osiągnięcia szczęścia i wolności, wolny jest ten kto żyje zgodnie z rozumem, jednostki oddały wszystkie swoje prawa na rzecz społeczeństwa, władza suwerenna jest więc absolutna (w rękach społeczeństwa); najbardziej naturalnym ustrojem jest demokracja, która najlepiej ze wszystkich gwarantuje wolność i równość; uważa że większość uchwala najlepsze, najbardziej rozsądne prawa; ze względów praktycznych w aktualnych warunkach trzeba wprowadzić Monarchię, w której rządziłaby rada wybierana w wyborach cenzusowych, ludową milicję, niezawisłe sądownictwo, kontrolowany kościół;

REWOLUCJA ANGIELSKA: rojaliści – Jakub I, władza absolutna opiera się na bożych prawach królów; Robert Filmer, absolutna władza monarchy ma ten sam charakter co władza ojcowska, legalnym źródłem jest dziedzictwo po praojcu Adamie, władza królewska jest starsza od parlamentu; także powołanie na prawo rzymskie, zasada niedopuszczalności oporu przeciw władzy; purytanie – nurty independentów i prezbiterian, krytykowali zarówno kościół katolicki jak i anglikański za rozpustę, lenistwo i rozrzutność, wysoko cenili przedsiębiorczość, energię, sukces ekonomiczny, bieda jest efektem lenistwa; prezbiterianie to prawica, wielka burżuazja, protestowali nie przeciwko monarchii, ale absolutyzmowi; independenci stanowili lewicę, średnia burżuazja nowa szlachta, drobni posiadacze; uważali że monarchia jest najgorszym ustrojem, uzurpacja suwerenności reprezentacji narodu dokonana przez Wilhelma Zdobywcę, najwyższą władzą jest parlament, król jest niżej niż ustawa, dla obrony ludu i ochrony fundamentalnych praw można posunąć się do królobójstwa (zawiesić normalną praworządność); nie przyjmowali zasady suwerenności ludu, umowa społeczna nakłada obowiązki także na lud, prawo do oporu ma tylko magistratura; parlament jest związany tylko naturą i celem swojej własnej konstytucji; nie jest potrzebna zgoda całego narodu, wystarczy większość (czyli parlament); wg Cromwella suwerenem jest lord-protektor wraz z parlamentem; reprezentacja ludu jest w parlamencie wybieranym wg cenzusu, proporcjonalnie do płaconych podatków (przez regiony); głosili wolność bogacenia się i nienaruszalność własności; John Milton -  początkowo związany z independentami, wg niego suwerenem jest nie parlament a naród, w skutek umowy społecznej oddał władzę, lecz zachował dla siebie substancję suwerenności, najlepszym ustrojem jest republika (rząd równości i sprawiedliwości), suwerenność powinna być delegowana na radę najzdolniejszych, rządzących kadencyjnie, wybieralnych; tylko całkowita tolerancja (wolność słowa, wyznania) gwarantuje postęp, dyskusja polityczna najlepsze rozwiązania; podobnie James Harrington: teza o równowadze własności, tylko brak rażących dysproporcji jest gwarancją stabilizacji, państwo powinno uniemożliwiać powstawanie wielkich fortun; lewellerzy – drobnomieszczaństwo, armia; teoretykiem był John Lilburne, projekt konstytucji Umowa wolnego ludu Anglii; głosili równość praw politycznych, podstawą była suwerenność ludu, poszanowanie wrodzonych praw człowieka, nienaruszalnych; proponowali częstą rotację posłów, pełną proporcjonalność (wg liczny ludności), odrzucali cenzus, nikt nie jest zobowiązany do posłuszeństwa władzy, której sam nie powołał, parlament powinien zajmować się ustawodawstwem i nadzorem administracji, żaden urzędnik ani oficer nie może być posłem; bezwzględna równość wobec prawa, tolerancja, wolność słowa z wyłączeniem podżegania do tyranii; diggerzy – plebs miejski i wiejski; źródło nędzy i wyzysku tkwi we własności prywatnej, zniesienie jej nie będzie dziełem rewolucji, Bóg oświeci bogaczy i sami się jej zrzekną, przywódcą był Gerard Winstanley (Program ustroju wolności), apelował do Cromwella aby zmusił możnych do przekazania ziemi we wspólne władanie, krytykował państwo jako aparat wyzysku biednych przez bogatych, zapewnia ubogim wolność tylko do pracy najemnej; proponował republikę, w której rządził by system praw powszechnej wolności, jako wspólnota gmin, własność ruchomości i domów, ziemia wspólna, źródła utrzymania z magazynów państwowych wg potrzeb, parlament z powszechnego głosowania, co roku; prawa powinny być zwięzłe i proste.

THOMAS HOBBES: (1588 – 1679) należy do ostatniego pokolenia mieszczańskiego absolutyzmu, w czasie rewolucji wyemigrował do Francji, powrócił po upadku ruchu ludowego, popierał politykę Cromwella; człowiek jest istotą rządzoną przez namiętności, kieruje się egoizmem, nie chce się pogodzić z równością, tak więc w stanie naturalnym (hipotetycznym) te skłonności prowadziły do stanu wojny wszystkich ze wszystkimi, stan ciągłej gotowości do walki; jednak rozumność człowieka skłoniła go do poprawy swego losu, dążył więc do pokoju w imię oddania swej wolności, która polegała na prawie do wszystkiego po co sięgnie własną siłą; prawa naturalne bez suwerena, władcy (sankcjonującego) były tylko ideą człowieka; umowa każdego z każdym, oddanie wolności pod warunkiem że wszyscy uczynią to samo; państwo jest absolutnym władcą, dysponującym mocą zebranych jednostek, suweren nie jest stroną umowy, otrzymał władzę w darze; ludzie zaś nie mogą jej zmienić, gdyż zrzekli się wolności; społeczeństwo jest identyczne z państwem, nie istnieje społeczeństwo bez władzy zwierzchniej nad nim, prawa władcy są niepodzielne, tyko on może reprezentować swoich poddanych; religia jest potrzebna ale także jest podporządkowana; tylko władca absolutny może skutecznie rządzić, alternatywą jest stan pierwotny; władza może także być własnością jakiegoś zgromadzenia lub całego ludu, tyle że jest to trudne do zrealizowania; absolutyzm jest korzystny dla jednostek, zapewnia ład i bezpieczeństwo, wolność kapitalistyczną, tylko w takich warunkach można skutecznie gospodarować; mądry władca nie będzie nigdy tyranem, zapewni margines swobody; zobowiązanie społeczeństwa do posłuszeństwa trwa dopóki władca jest w stanie je ochraniać.

JOHN LOCKE: twórca liberalizmu politycznego, kierował się zasadami empirycznymi, racjonalizmem i utylitaryzmem, był związany z działalnością wigów; obraz stanu natury był epoką pomyślności, równości i szczęścia, ludzie nie byli zdemoralizowani, podporządkowywali się prawu natury dzięki rozumowi, który jest jego źródłem, prawa naturalne to podmiotowe prawa człowieka, czyli zachowanie swojej własności (życia, mienia, wolności) oraz karanie łamiących je; przesłanką powstania państwa była konieczność karania przestępców, ryzyko zamętu z powodu sądzenia własnych spraw; u Locke’a społeczeństwo jest pierwotne wobec państwa, umowa społeczna składa się z aktu utworzenia społeczeństwa a później powołania władzy przez nie, zerwanie umowy z władzą nie niweczy społeczeństwa; pierwotna wobec wszystkiego jest jednostka; celem umowy było więc umocnienie naturalnych praw do życia, własności, wolności; umowa oddaje tylko uprawnienie karania przestępców, dzięki niej możliwe jest korzystanie z własności w pokoju; państwo może w tym celu tworzyć prawo i je egzekwować, ale nie może naruszać praw podmiotowych; państwo jest więc stróżem, nie ingeruje w sprawy religii, kultury, gospodarki; sformułował tezy o prymacie praw naturalnych jednostki i zasady indywidualizmu, ideę szacunku dla władzy reprezentującej interes bogatych, opór wobec władzy łamiącej prawa jest złem ostatecznym, lepiej zapobiegać tyranii: monarchia z podziałem władzy (władza ustawodawcza, wykonawcza – rządzenie i sądownictwo – oraz federacyjna), najwyższa jest ustawodawcza, inne pochodzą od niej i są jej podległe, nie jest jednak suwerenna wobec jednostki; parlament powinien reprezentować jak największy odsetek społeczeństwa, decydować większością, jednak wybory powinny być cenzusowe (równość nie dot. prawa pozytywnego); ważna jest równowaga sił społecznych (Izba Gmin i Izba Parów).

ABSOLUTYZM OŚWIECONY: władca jest sługą państwa, rzecznikiem wspólnego interesu, argumentem jest użyteczność, racjonalizm; władca jest absolutny bo widzi lepiej od swoich poddanych, arbitralnie decyduje o przydatności ich działań, jest ojcem całego narodu, dba o bezpieczeństwo, rozwój handlu, strzeże własności; działa dla dobra ludu nawet wbrew jego woli, jest przeciwny nietolerancji i ogranicze...