Brak definicji systemu bezpieczeństwa, niektórzy przyjmują termin ład międzynarodowy.

Ład międzynarodowy posiada podobne znaczenie do systemu bezpieczeństwa, acz wyraźnie węższy zakres.

Andrzej Nowak – ład międzynarodowy jest to stan w stosunkach międzynarodowych, w których funkcjonuje zabezpieczenie instytucjonalne, prawne, polityczne, ekonomiczne i militarne przed stosowaniem przemocy.

Wymiary struktury systemu:

·         horyzontalny (sojusznicy i wrogowie)

·         wertykalno – hierarchiczny  (kreatorzy, moderatorzy, klienci, odbiorcy)

·         funkcjonalny (zasady obrotu międzynarodowego w systemie)

Koncepcje kształtowania struktur systemów bezpieczeństwa:

1.       Subordynacyjna – dla takiego państwa projektowana jest rola stabilizatora i gwaranta istniejącego ładu polityczno-terytorialnego, jego zachowanie determinuje zawierane koalicje wspierające go lub dokonujące derywacji jego pozycji międzynarodowej.

2.       Równowagi (koordynacyjna) – celem jest stworzenie takiego układu sił, który wykluczałby możliwości możliwość dominacji jednego z państw.

3.       Rywalizacyjna – rywalizacja dwóch skazanych lub skazujących się na rywalizację struktur. Dążą one do wywołania wojny, lecz jedynie ze względów taktycznych prowadzą politykę utrzymania dotychczasowego ładu.

Cele struktur:

·         neutralizowanie zagrożeń;

·         karanie realnego lub potencjalnego agresora;

·         zapewnienie kontroli czy też sterowalność w sytuacjach kryzysowych;

·         obrona ładu terytorialnego i układu sił.

Trzy typy państw wyodrębnione ze względu na ich pozycję w systemie bezpieczeństwa:

·         kreatorzy (faktyczni twórcy i strażnicy systemu)

·         moderatorzy (podmioty średniego rzędu  spełniający rolę aktywy w odniesieniu tylko do niektórych elementów struktury)

·         odbiorcy (państwa bez realnego wpływu na rozwój stosunków międzynarodowych)

Wg Kennedego funkcja kreatora danego systemu zależy od czterech elementów:

·         bogactwa;

·         zasobów przeznaczonych na stworzenie potęgi wojskowej służącej do zdobycia i ochrony bogactwa;

·         świadomości elity rządzącej państwem co do wymogów bezpieczeństwa i środków niezbędnych do jego zabezpieczenia;

·         utrzymanie dwóch proporcji: pierwszej między środkami przeznaczonymi na cywilne inwestycje produkcyjne, zaspokojenie potrzeb i oczekiwań konsumpcyjnych oraz wydatki militarne; drugiej między sumą globalnych interesów a możliwościami jednoczesnej ich obrony i osiągnięcia korzyści.

System kolektywno-paternalistyczny

Wariant pierwszy 1815-78

Podstawy systemu kolektywno – paternalistycznego:

1.       zasada kolektywizmu – utworzenie koncertu mocarstw, działających wspólnie;

2.       zasada równowagi – jej istotą było takie ułożenie stosunków międzynarodowych, aby żadne z nich nie osiągnęło strategicznej przewagi nad innym.

3.       Zasada paternalizmu – polegała na zapewnieniu przez mocarstwa bezpieczeństwa tak całej Europie jak i państwom średnim i drobnym, również często wbrew woli ich ludów i władców.

4.       System wiedeński był wyraźnie tworzony w celu eksponowania i obrony określonego systemu wartości widocznego w poglądach na źródła władzy i zasady jej postępowania.

5.       Globalny system bezpieczeństwa uzyskał cechę europocentryzmu.

Amerykańska doktryna Jamesa Monroe z 1823 r.

Jej istotę sprowadzić można do konstatacji, że w sprawach dotyczących kontynentów amerykańskich niemożliwe jest, aby mocarstwa sprzymierzone, chciały narzucić swój system polityczny jakiejś części tych kontynentów. Ale i owa w konsekwencji oznaczała akceptację zasady paternalizmu.

Wariant drugi 1919-36

Liga Narodów – miała ona spełniać funkcje jedynie pomocnicze tak w kreowaniu nowego ładu, jak i zachowaniu pokoju.

Wg prezydenta Wilsona przewidywano dla nie podwójną rolę :

·         nosiciela nowych metod dyplomatycznych;

·         instrumentu za pomocą którego koncert mocarstw miał upowszechniać określone zasady moralne.

System Waszyngtoński

Konferencja Waszyngtońska -  12.XI.1921 – 06.II.1922

Celem było zapewnienie USA pozycji współmiernej do ich osiągnięć w Europie.

Konferencja waszyngtońska z udziałem USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Francji, Włoch, Belgii, Holandii, Portugalii i Chin była skuteczną próbę zmiany na korzyść USA stosunku sił na Pacyfiku i anulowania korzystnych dla Japonii decyzji paryskich.

Stworzony system oznaczał:

·         utrzymanie przewagi USA i Wielkiej Brytanii w budowie okrętów;

·         nowy podział kolonii, co oznaczało że Japonia musiała zrezygnować z części swych zdobyczy bądź zwrócić je Chinom;

·         sankcjonowanie w stosunku do Chin polityki „otwartych drzwi’ i „równych możliwości” ekspansji gospodarczej, przy zapewnieniu im niezawisłości, nienaruszalności terytorium oraz integralności administracyjnej.

Generalnie konferencja waszyngtońska usankcjonowała nowy układ ił na Pacyfiku i Dalekim Wschodzie, stworzyła podstawy do dominacji regionalnej USA i Japonii. System ten został zbudowany poza Ligą Narodów.

Protokół genewski – 02.X.1924 – rozwinięcie paktu Ligi Narodów, głównie art. 12 i 13. Państwa sygnatariusze, po raz pierwszy zobowiązały się „w żadnym przypadku nie uciekać się do wojny”. W 1924 r. protokół genewski podpisało 9 państw, nie wszedł w życie wskutek krytycznego stanowiska Wielkiej Brytanii.

Pakt Brianda-Kelloga – podpisany 27.VIII.1928 r. przez Niemcy, USA, Belgię, Francję Włochy, Japonię, Polskę i Czechosłowację. Miał on na celu m.in. zbliżenie USA do spraw europejskich. Wszedł w życie 24 lipca 1929 r. Wskazywał on w art. 2, że rozstrzyganie sporów „winno być osiągane zawsze tylko za pomocą środków pokojowych”. Miał on jednak głównie znaczenie moralne.

Międzynarodowa Konferencja Rozbrojeniowa

(Genewa 2 listopad 1932 r.)

Koncepcje:

·         francuska

ü      Plan Tordieu – zakładał w pierwszym rzędzie zapewnienie bezpieczeństwa a dopiero w dalszej kolejności rozbrojenia.

ü      Plan Herriota – wprowadzenie jednolitych poborów do wojska, armii, w której podstawą byłaby krótka, trzymiesięczna, powszechna służba wojskowa.

·         angielska i amerykańska – zmniejszenie liczebności sił lądowych, zniszczenie floty podwodnej, broni chemicznej, zniesienie powszechnego obowiązku służby wojskowej i zarazem akceptację układów waszyngtońskich.

ü      Plan MacDonalda – postulując ideę jakościowego rozbrojenia zakładał ustalenie limitów liczbowych sił zbrojnych państw europejskich.

·         japońska – rewizja postanowień układu waszyngtońskiego

·         radziecka – program całkowitego i powszechnego rozbrojenia. Dopuszczał jako minimum ewentualne proporcjonalne, sukcesywne zmniejszanie zbrojeń oraz bardziej agresywnych rodzajów broni.

·         włoska – zamrożenie zbrojeń na okres jednego roku.

·         niemiecka – domagali się najpierw równych praw w dziedzinie zbrojeń w celu zagwarantowania bezpieczeństwa.

14 września 1933 r. Niemcy opuszczają Międzynarodową Komisję Rozbrojeniową. Praktycznie zwalniało ich to z obowiązku przestrzegania wojskowych klauzul traktatu wersalskiego.

3 lipca 1933 r. (Londyn) – konwencja określająca napastnika; podpisały ją: Polska, Estonia, Łotwa, Rumunia, Turcja, ZSRR, Iran i Afganistan.

Locarno  - październik 1925 r. (konferencja zwołana poza Ligą Narodów)

Trzy zasady:

·         rozdzielenie systemu bezpieczeństwa od ładu terytorialnego;

·         podział Europy na część wschodnią i zachodnią;

·         przyjęcie zasady nieagresji i pokojowego załatwiania spraw, w tym terytorialnych.

Locarno pociągało za sobą dwie konsekwencje:

1) Zmianę statusu Wielkiej Brytanii i Włoch, które od tego czasu stawały się stabilizatorami ładu terytorialnego w całej Europie Zachodniej.

2) Zmianę charakteru systemu sojuszy francuskich zawartych z państwami Europy Środkowej.

Pakt Czterech – idea oparcia porządku europejskiego na supremacji i współdziałaniu wybranej grupy szczególnie wpływowych mocarstw (Wielka Brytania Francja, Włochy, Niemcy)

Zakładał on porozumiewanie się we wszystkich istotnych dla mocarstw sprawach oraz działanie na rzecz „zapewnienia skuteczności” art. 16 i 19 Paktu Ligi Narodów.

Podpisany 15 lipca 1933 r. w Rzymie i nieco zmodyfikowany przewidywał ścisłą współpracę dyrektoriatu czterech mocarstw w zakresie rewizji granic oraz równorzędności Niemiec w sprawie zbrojeń.

Nie wszedł w życie wskutek nieratyfikowania go przez parlament francuski. Polska również zagroziła wystąpieniem z Ligi Narodów.

Koncepcja wojny prewencyjnej przeciwko Niemiec – koncepcja J. Piłsudskiego traktowana była jako działania zaczepne i zapobiegawcze, mające doprowadzić do ich osłabienia, zanim będą zdolne do inwazji.

Koncepcję tę można traktować jako dobry przykład zastosowania przez marszałka blefu i szantażu w polityce. Dzięki arsenałowi środków tworzył on psychozę zagrożenia.

Stworzenie pozorów zamiaru wszczęcia wojny przeciwko Niemcom (tak naprawdę Piłsudski nie miał takiego zamiaru) miało wielorakie znaczenie:

·         był to test wobec ewentualnych sojuszników, głównie Francji;

·         Uzyskanie właściwej diagnozy sytuacji, wobec stwierdzenia, że Francja i Wielka Brytania nie zgodzą się na próbę sił przeciwko Niemiec;

·         Zmuszenie Niemiec do normalizacji stosunków z Polską.

Koncepcja Paktu Wschodniego – można traktować ją jako reakcję na opuszczenie przez Niemcy Międzynarodowej Konferencji Rozbrojeniowej i wystąpieniem z Ligi Narodów. Podstawą miało być porozumienie francusko-radzieckie.

29.XI.1932 r. – układ o nieagresji

02.V.1935 r. – pakt o wzajemnej pomocy

Pakt, którego projekt zakładał automatyczną pomoc napadniętemu państwu, nie wszedł w życie. Przyczynami tego faktu było:

·         Zmiany w polityce rządu francuskiego. Laval preferował bezpośrednie rokowania z Niemcami i Włochami;

·         Niechęć Niemiec wobec paktu;

·         Oziębły stosunek Polski, jej brak wiary w bardziej energiczne poczynania rządu francuskiego wobec Niemiec.

Istota systemu kolektywno-paternalistycznego

1. Właściwą strukturą dla tego systemu jest kolektywnie działający koncert mocarstw, przyjmujący na siebie potrójne obowiązki:

·         utrzymania pokoju;

·         kontrolowania i uzgadniania zmian politycznych;

·         równoważonego zaspokajania swoich interesów.

2. Koncert mocarstw zbudowany jest na zasadzie bezwzględnej równości międzymocarstwowej;

3. Trwałość systemu zależy od możliwości autoregulacyjnych i adaptacyjnych, przy pomocy których koncert mocarstw może zablokować autorozpad na wrogie wobec siebie koalicje;

4. Mocarstwa podkreślają i deklarują, że ich przeznaczeniem jest wcielanie w życie nadrzędnych wartości.

Drugi wariant blokowego systemu bezpieczeństwa 1936-39/40

Dokonująca się wówczas polaryzacja spowodowała rozpad koncert mocarstw na koalicje opierające się na wyraźnie różnych systemach wartości.

Dwa bloki:

·         japońsko – niemiecko – włoski – chęć realizacji wizji Tysiącletniej III Rzeszy, korporacyjnych Wielkich Woch będących nawiązaniem do starożytnego cesarstwa i urzeczywistnieniem Italianity, Wielkiej Wschodnioazjatyckiej Strefy Wspólnej Prosperity;

·         sojusz brytyjsko – francusko – polski.

Tysiącletnia III Rzesza miała obejmować co najmniej całą Europę Kontynentalną. Dominować w niej miały ludy wartościowe, przede wszystkim Germanie.

Włosi dążyli do uzyskania dominacji nad strefą basenu Morza Śródziemnego, utwierdzenia wpływów na Bałkanach oraz powiększenia włoskich obszarów kolonialnych w Afryce. Maj 1936 utworzenie Włoskiego Imperium Afryki Wschodniej.

Idea Wielkiej Wschodnioazjatyckiej Strefy Wspólnej Prosperity miała na sprowadzać się do przekreślenia konsekwencji wynikłych z istnienia systemu waszyngtońskiego i następstw procesu kolonizacji Azji: wyeliminowania wpływów Amerykanów i Europejczyków („Azja dla Azjatów”) i ustanowienia tam nowego porządku.

Prowadziło to do ustanowienia politycznej, ekonomicznej i kulturowej dominacji Japonii na Dalekim Wschodzie.

Układ niemiecko – włoski zawarty  25 X 1936r. Miesiąc później porozumienie rozszerzono o Japonię. Pakt antykominternowski zawarty przez Niemcy i Japonię dnia 25 XI 1936r. należy traktować przede wszystkim jako sojusz polityczno-wojskowy państw dążących do likwidacji porządku stworzonego w latach 1919-22. 6 XI 1937r. do paktu przystępują Włosi, a w 1939 Hiszpania, Słowacja i Węgry.

Pakt Stalowy – 22 V 1939r. (Włochy i Niemcy) – współdziałanie na rzecz zabezpieczenia „swej przestrzeni życiowej”.

Traktat Oś Tokio – Berlin – Rzym – 27 IX 1940r. – sygnatariusze zobowiązali się do wzajemnego udzielania sobie pomocy na wypadek gdyby jedna ze stron została zaatakowana przez mocarstwo nie wmieszane w wojnę europejską lub chińsko-japońską. Zapis ten był wyraźnie wymierzony w USA.

Czynniki determinujące wybuch konfliktu na miarę powszechną:

·         Rozszerzenie związku państw totalitarnych o ZSRR w wyniku umów podpisanych w latach 1939-41:

ü      Pakt Ribbentrop-Mołotow – 23 XII 1939r. Pakt z tajnym protokołem rozgraniczającym wzajemne strefy wpływów w Europie Środkowej i Północnej. Punkt drugi odnosił się do Polski. Strefy wpływów Niemiec i ZSRR miały być rozgraniczone w przybliżeniu „wzdłuż lini rzek Narew, Wisła i San”.

ü      ...