Skwarczyńska Stefania, Wokół relacji – przedmiot badań literackich a ich metodologia [w:] Problemy teorii literatury

Istotnym celem wszelkiej metodologii naukowej jest jak najpełniejsze i jak najbardziej sprawne opanowanie poznawcze odpowiedniego przedmiotu w ramach jak najogólniej przez nią wskazanych czy zasugerowanych problemów. Ukierunkowanie na przedmiot badania. Prowadzi ono do określenia jej stosunku do tegoż przedmiotu jako stosunku zależności od niego.

W związku z metodologią mówimy o przedmiocie badań literackich, a więc o naturze i charakterze dzieła literackiego, literatury, w rzeczywistości jednak wchodzi w grę nasza o nim wiedza. Nie istnieje przecież dla nauki operującej uogólnionym przedmiotem możliwość innego ujęcia przedmiotu niż przez wiedzę o nim. Wiedza o przedmiocie to zwykle stan wiedzy na pewnym etapie historycznym, otwarty na przyszłe uzupełnienia, poprawki a nawet radykalne zmiany w jej treściach. Wiedza o przedmiocie jest więc zwykle w stosunku do rzeczywistości niepełna, niedostateczna, nacechowana historycznie.

Właściwości metodologii:

- wtórność w stosunku do innej dyscypliny literaturoznawczej

- kruchość jej materiałowego fundamentu, owej wiedzy o przedmiocie, bo wiedzy ułamkowej, podległej zmienności w czasie

- uwrażliwienie na wewnętrzne perypetie tej wiedzy, łącznie z tymi, które na poszczególnych jej etapach uznać by można za jej zakłócenie i dewiację.

Teoria literatury – dyscyplina literaturoznawcza, której zdaniem podstawowym jest budowanie wiedzy o naturze i charakterze przedmiotu badań literackich. Dostarcza ona metodologii badań literackich podstawowych danych dla ukształtowania się jej stosunku do przedmiotu badań literackich,

Wiedza o przedmiocie badań literackich przedstawia się w ramach teorii literatury jako zbiór poszczególnych teroii dzieła literackiego i literatury.

Na obraz współczesnej teroii literatury składa się pewna ilość poszczególnych systemów teoretycznoliterackich, z których każdy z kolei kształtuje odpowiadający sobie system metodologii badań literackich. Różne systemy metodologiczne współistnieją, trudno więc mówić o metodologii badań literackich jako o jednej z dyscyplin literaturoznawczych.

Rozbicie metodologii badań literackich na wiele metodologicznych systemów nie jest jedynym skutkiem, jakim wielość współistniejących równocześnie systemów teoretycznoliterackich określiła sytuację i oblicze współczesnej metodologii. Określają je bowiem również własne jej próby odporu – w imię jedności wiedzy o przedmiocie badań literackich.

Wobec nowych konkretnych prądów, nie podpadających pod to określenie przedmiotu badań literackich, na którym opiera się metodologia – metodologia jest bezradna. Dlatego dochodzi do przemilczenia.

Stosunek metodologii badań literackich do ich przedmiotu przestaje być prosty z chwilą gdy w tejże relacji podstawimy w miejsce przedmiotu wiedzę o nim.

2.

Liczne teorie można sprowadzić do trzech zasadniczych ujęć dzieła literackiego:

- Dzieło literackie to twór językowy swoiście wewnętrznie zorganizowany artystycznie w jedność i całość autonomiczną. Rozszyfrowanie zasad językowo-literackiej organizacji utworu stanowi podstawę jego możliwie adekwatnego opisu, ostatecznego wykładnika poznawczego opanowania utworu

- Dzieło literackie jest to językowy fakt historyczny, społeczny, kulturowy. Miejsce, które zajmuje w rzeczywistości społeczno-historycznej oraz funkcje, której w niej pełni a w szczególności funkcja, którą pełni na gruncie historycznego procesu rozwoju literatury i kultury, określają dzieło literackie i wskazują jego wartość. Zadaniem badacza jest wskazanie tego miejsca, określenie tej funkcji, ustalenie historycznej wartości utworu

- Jest językowym wyrazem – wyrazem indywidualności twórcy i jego przeżyć, lub na przykład usubiektywizowanym wyrazem świadomości pewnej zbiorowości społecznej

Każdy z tych określeń określa jeden aspekt dzieła. Dzieło literackie jest więc językowym tworem wieloaspektowym.

Ujęcie dzieła literackiego jako tworu wieloaspektowego można przypisać filologii antycznej. Pierwsza taka teoria (teoria wyrazu) pojawiła się u progu romantyzmu. Potem aspektowe teorie zaczęły się mnożyć w ostatniej ćwierci XIX wieku. Jeszcze dalej zalew w XX wieku.

Siedemdziesiąte lata XIX wieku – krytyka subiektywna

Niepoznawalność dzieła literackiego, jego jedyną rzeczywistość w poszczególnych „obrazach” w świadomości odbiorcy. Likwidacja wiedzy o naturze i charakterze dzieła literackiego, a tym samym obiektywnego istnienia przedmiotu badań literackich, ale także likwidację nauki o literaturze.

Estetyzm

Trzeba przyznać aspektowym teoriom dzieła literackiego zasługę umocnienia zagrożonej pod koniec XIX wieku wiedzy o przedmiocie badań literackich i poważnego udziału w przywróceniu nauce o literaturze wysokiej rangi.

Jednakże ich ciągłe rozmnażanie się, usamodzielnianie się niejako ich fundamentów teoretycznych w swoiste systemy teoretyczno-literackie, a co za tym idzie także metodologiczne doprowadziło do wyraźnego rozpadu nauki o literaturze oraz metodologii badań literackich.

Propozycje mające prowadzić do zmiany tego stanu rzeczy:

- tendencja do utrzymania wszystkich aspektowych teorii dzieła literackiego i literatury i do równouprawnienia wszystkich kierunków badawczych, a to w nadziei, że nie wynosząc się jedna nad drugie, wszystkie razem, zgodnie skierowane na ten sam materiał badawczy, opanują go poznawczo wszechstronnie (pluralizm)

- tendencja do integracji wszystkich kierunków badawczych a raczej odpowiadających im systemów metodologicznych, w jeden system metodologiczny Odnosi się to przede wszystkim do człowieka. Brakło właściwie nauki obejmującej go jako całość. Zdawałoby się, że łatwiej osiągnąć ową integrację, gdy w grę wchodzą dyscypliny i aspektowe kierunki badawcze mieszczące się wszystkie w ramach jednej kategorii nauk – jednakże i to zakończyło się porażką. Stało się tak prawdopodobnie dlatego, że próbowano je urównorzędnić . Większe szanse byłyby gdyby dokonać hierarchizacji – wyznaczenie wspólnego zadania badawczego i wykorzystywanie różnych dyscyplin  na poszczególnych etapach. Marksizm, bo ujmuje dzieło jako fakt historyczno-społeczny, kulturowy i artystyczny

- tendencja do kompleksowego prowadzenia badań czyli do równoczesnego angażowania różnych dyscyplin naukowych i ich metodologii w poznawcze opanowanie jednego przedmiotu, z tym że każda z dyscyplin zachowuje własne jego ujęcie i własną problematykę, przy podporządkowaniu problematyce nadrzędnej – wspólnej.

3.

Poezja konkretna skierowana jest w sposób dla niej istotny wyłącznie do odbioru wzrokowego ze względu na szczególną formę plastyczną, jaką w poezji pisanej przybiera tekst pisany, a która nie jest przekazywalna odbiorcy inaczej niż przez ogląd, podobnie jak twory sztuki plastycznej. Forma ta ma wszelką możliwość zaprezentowania się jako przedmiot artystyczny o własnej funkcji estetycznej i o własnej sile ekspresywnej a zatem może być rozpatrywana w świetle sztuki plastycznej, jej gatunków, jej nurtów artystycznych cyz poetyk. Tworzywo plastyczne i tworzywo językowe stanowią jedność. W grę wchodzi jedno tworzywo dwojako w swych właściwościach wyeksploatowane.

Tworzywem literatury jest język (o formie pisanej).

Język o formie pisanej i język o formie mówionej (Lew Szczerba zajmował się tym rozróżnieniem)

Stwierdzenie, iż tworzywem literatury jest język w formie pisanej, doprowadziłoby do uznania jako istotnej właściwości dzieła literackiego jego graficznej postaci, a tym samym istotnej w nim obecności tworzywa plastycznego, nieodłącznego aspektu języka literatury.

Zasada empiryczno-indukcyjna postępowania badawczego

Tendencja do operowania modelami oraz tendencja do rehabilitacji metody dedukcyjnej