+

SCRIPTUM
Poznań 1997

ELEMENTY

PRAWA

DLA

EKONOMISTÓW

ELEMENTY

PRAWA

DLA

EKONOMISTÓW

wydanie XII

SCRIPTUM
POZNAŃ 1997

Projekt okładki prof. Józef Petruk

Wszelkie prawa zastrzeżone.
Niniejsza publikacja nie może być kopiowana ani w całości ani we
fragmentach bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa Scriptum.

Stan prawny na dzień 31. 3. 1997 r.

ISBN 83-901462-6-6

SCRIPTUM, Wichrowe Wzgórze 27/70,
61-697 Poznań, tel. (0-61) 20-66-84.

5

UWAGI WSTĘPNE

Ignorantia iuris nocet!

Paremia ta - jedna z licznych, jakie sformułowali znakomici prawnicy
starożytnego Rzymu - wyraża pogląd, że nieznajomość prawa jest szkodliwa.
Zachowała ona i dzisiaj aktualność.

Współczesne ustawodawstwa, w tym także ustawodawstwo polskie, przyj-
mują zasadę pełnej odpowiedzialności za postępowanie i jego skutki - bez
względu na znajomość przepisów. Dotyczy to wszelkich form odpowiedzialno-
ści prawnej - cywilnej, karnej, administracyjnej, dyscyplinarnej i innych. Nie
ulega więc wątpliwości, że już z tego względu możliwie najszersza znajomość
prawa jest przydatna, a w wielu przypadkach wręcz niezbędna. Trudno sobie
wyobrazić pełnowartościowego członka współczesnego społeczeństwa nie zna-
jącego głównych zasad, według których układają się stosunki między ludźmi
i innymi podmiotami prawa.

Możliwie pełna znajomość problematyki prawnej jest sprawą o kluczowym
znaczeniu dla osób zatrudnionych na kierowniczych i innych odpowiedzial-
nych stanowiskach w gospodarce, a więc przede wszystkim ekonomistów. Jest
jedną z przesłanek podejmowania prawidłowych decyzji gospodarczych. Jed-
nocześnie znajomość prawa stanowi punkt wyjścia dla kierowania się jego
zasadami, dla jego poszanowania, a ten problem w stosunkach gospodarczych
coraz bardziej zyskuje na aktualności.

Na treść podręcznika składają się wiadomości z następujących dziedzin
wiedzy prawniczej: 1) teorii prawa, 2) prawa konstytucyjnego,
3) prawa administracyjnego, 4) prawa karnego, 5) prawa cywilnego, 6) prawa
pracy, 7) prawa procesowego. Teoria prawa analizuje i wyjaśnia pojęcia
i zjawiska odnoszące się do całego systemu prawa (rozdział I). Prawo
konstytucyjne, administracyjne, karne, cywilne, pracy oraz procesowe cywilne
(rozdziały U-VI) przynoszą pewną ilość wiadomości o prawie pozytywnym,
aktualnie obowiązującym — a więc z zakresu dogmatyki prawa.

Wybór wiadomości z poszczególnych dziedzin jest bardzo zróżnicowany.
Najwięcej miejsca poświęcono prawu cywilnemu, gałęzi ważnej w pracy
ekonomisty, a jednocześnie mającej szerokie powszechne zastosowanie.

Opanowanie wiadomości zawartych w podręczniku nie powinno nastręczyć
większych trudności, z wyjątkiem, być może, prawa cywilnego, na które należy
zwrócić szczególną uwagę i poświęcić mu najwięcej czasu. Główne znaczenie
ma jednak zastosowanie właściwej metody przyswajania wiedzy. Jej istotą
jest rozłożenie materiału w czasie. Intensywna nauka w ciągu niewielu dni
daje kiepskie rezultaty, gdyż nowa terminologia, specjalistyczne nazwy,
pojęcia i definicje wymagają stopniowego oswojenia się z nimi. Dużą pomocą
może być posługiwanie się uzupełniającymi materiałami dydaktycznymi (teks-
tami aktów normatywnych, zbiorami przykładów ilustrujących instytucje
prawne itp.).

W. Siuda

Poznań, marzec 1997 r.

OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW

k.c.              - kodeks cywilny

k.p.              - kodeks pracy

k.p.a.              - kodeks postępowania administracyjnego

k.p.c.              - kodeks postępowania cywilnego

k.p.k.              - kodeks postępowania karnego

k.r. i op.              - kodeks rodzinny i opiekuńczy

OSN              - Orzecznictwo Sądu Najwyższego

OSPiKA              - Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji .Arbitrażowych

NP              - Nowe Prawo

PiP              - Państwo i Prawo

PN              - Przegląd Notarialny

PUG              - Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

PZS              - Praca i Zabezpieczenie Społeczne

RPE              - Ruch Prawniczy i Ekonomiczny

RPES              - Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

PPH              - Przegląd Prawa Handlowego

Rozdział I

OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE

§ 1. ISTOTA PRAWA

Nietrudno dostrzec, że prawo jest pojęciem wieloznacznym i nie każdy,
kto tego słowa używa, ma na myśli to samo. Są prawa przyrody,
prawa rozwoju społecznego, prawa ekonomiczne, jest prawo narodów
do samookreślenia, prawo cywilne i przysługujące pracownikom prawo
do urlopu.

Ale nawet wówczas, gdy pojęciem prawa posługujemy się na gruncie nauk
prawnych, pozostaje ono nieścisłe, nieprecyzyjne. W szczególności trzeba
odróżnić prawo w znaczeniu przedmiotowym (prawo przedmiotowe) od prawa
w znaczeniu podmiotowym (prawa podmiotowego). Prawo w znaczeniu
przedmiotowym jest podstawowym pojęciem używanym w naukach prawnych.
W tym znaczeniu mowa jest o prawie w dalszych uwagach1.

Prawo to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez
państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym.

1 Rozważania poświęcone istocie prawa i różnym sposobom jego definiowania zawiera praca
Z. Ziembińskiego, Teoria prawa, Warszawa - Poznań 1978, s. 31-57. Por. też Z. Ziembiński,
Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980; M. Borucka-Arctowa, Poglądy na społecz-
ne funkcje prawa w świetle badań empirycznych, PiP 1981, z. 5. Również S. Grzybowski, Dzieje
prawa, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1981.

Normy prawne powstają w dwojaki sposób: są wydawane (ustanawiane)
przez państwo lub też przez nie sankcjonowane. Z wydawaniem mamy do
czynienia wówczas, gdy państwo - działając poprzez upoważniony do tego
organ - tworzy nową, nie istniejącą przedtem normę. O usankcjonowaniu
mówimy natomiast wtedy, gdy państwo normę stosowaną dotychczas zwycza-
jowo uznaje za obowiązującą poprzez działalność organów stosujących prawo,
które zwyczajem zaczynają się posługiwać tak jak prawem. Wiele norm
zwyczajowych, moralnych i innych uzyskało w ten sposób rangę norm
prawnych. W państwach współczesnych, o rozwiniętym systemie prawnym,
prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze ustanawiania norm.

10

Prawo jest nierozerwalnie związane z państwem. Charakter i moc
tych więzi znajduje wyraz w dość powszechnym poglądzie, że prawo nie może
istnieć bez państwa, bez ośrodka najwyższej władzy, ogarniającej wszystkich
ludzi na terytorium kraju. Wynika to z faktu, że integralną cechą prawa jest
przymus, stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania. Przymusem zaś
dysponuje państwo, które stwarza w tym celu specjalny aparat, zwany też
aparatem przymusu. Przestrzeganie prawa nie jest więc uzależnione wyłącznie
od dobrej woli obywatela. W razie potrzeby państwo - działając przez
odpowiedni w danej sytuacji organ - fizycznie zmusza do podporządkowania
się jego woli. Oczywiście można sobie wyobrazić wysoko rozwinięte społeczeń-
stwo przyszłości, w którym nie będzie aparatu przymusu - bo wskutek
wysokiego poziomu świadomości społecznej stanie się zbędny - natomiast
będzie istnieć szeroko rozwinięty system norm postępowania, regulujący różne
dziedziny życia, podobnie jak to dzisiaj ma miejsce. Jednakże taki system norm
postępowania nie będzie prawem w dzisiejszym rozumieniu tego słowa.

Prawo nie jest zwykłym, bezładnym zbiorem norm, lecz stanowi zbiór
uporządkowany. Ma to ogromne znaczenie, co staje się jasne, gdy
weźmiemy pod uwagę, że prawo składa się z setek tysięcy norm. Posługiwanie
się takim zbiorem nie byłoby możliwe, gdyby nie panował w nim określony
ład. Uporządkowanie prawa wyraża się w podziale na gałęzie, w ramach
których występują instytucje prawne.

§ 2. PRAWO A MORALNOŚĆ

Obserwując zachowanie się ludzi w wielu codziennych sytuacjach łatwo
dojść do wniosku, że w swym postępowaniu kierują się oni nie tylko prawem.
Wskazuje na to fakt, że w wielu sytuacjach nie uregulowanych przez prawo
ludzie przejawiają podobny sposób postępowania. Jedyne wolne miejsce
w tramwaju zajmie w większości przypadków staruszka, a nie młodzieniec,
mimo, że możliwości fizyczne stawiają w uprzywilejowanej sytuacji tego
ostatniego.

Ponadto trzeba mieć na uwadze, że nawet w sytuacjach uregulowanych
normami prawnymi ludzie postępują w podobny sposób niekoniecznie pod
wpływem tych norm, które często są im nieznane.

Czynnikami pozaprawnymi kształtującymi postępowanie są normy obycza-
jowe, a także normy towarzyskie, sportowe i in. Ważną rolę odgrywają
normy moralne2.

Moralność to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju
społeczeństwa zespół norm postępowania, według których ocenia
się określone zachowanie jako dobre lub złe.

2 Obszerną analizę stosunku prawa i moralności znaleźć można w podręczniku Z. Ziem-
bińskiego, Teoria .... s. 58-73.

Normy moralne pozwalają ocenić wzajemne zachowanie się ludzi, za-
chowanie się wobec społeczeństwa, wobec państwa, a także postępowanie
wobec przyrody. Przeprowadza się także moralną ocenę intencji człowieka.

U podłoża moralności leżą więc wyobrażenia ludzi o tym, co jest
dobre i o tym, co jest złe.

Wyobrażenia te są różne u różnych ludzi, niekiedy krańcowo różnorod-
ne. Wpływa na to epoka, w której człowiek żyje, środowisko geograficzne,
stosunki społeczne, przynależność klasowa i szereg innych czynników. Wpły-
wają na to przede wszystkim warunki życia człowieka, jego sytuacja życiowa,
warunki społeczne.

Warunki życia ludzi ulegają zmianom, a wraz z nimi zmienia się moralność.
Ponieważ warunki życiowe ludzi w społeczeństwie są różne, poglądy na dobro
i ^sło_wśród członków jednego społeczeństwa też są zróżnicowane.

W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla
całego społeczeństwa. Są to tzw. elementarne normy moralne.

W zakresie nie objętym normami elementarnymi ocena moralna tego
samego zjawiska może być różna, zależnie od punktu widzenia. Inaczej ocenia
zamach bombowy palestyński terrorysta, a inaczej przedstawia się ocena
moralna tego czynu w oczach izraelskiego ministra.

/ Prawo i moralność regulują wiele stosunków społecznych. Są takie dziedzi-
ny, w których postępowanie ludzi reguluje tylko prawo lub tylko moralność.
Na wielu jednak płaszczyznach prawo i moralność stykają się i może między
nimi dochodzić do kolizji. Kolizje polegają na tym, że prawo zobowiązuje do
...